“Terjime qilish” mu yaki “Süzgüchtin ötküzüsh” mu?

Yéqinqi on yil mabeynidiki weziyettin közetkende, xitay hökümitining atalmish “Xitayche zamaniwilishish” sho'ari astida Uyghur tilining ma'arip, metbu'at we hökümet mu'amiliside cheklimige uchrishi eng zor chékige yetti.

Ilgiri Uyghur jem'iyitidiki ziyaliylar arisida alqishqa érishken, Uyghur til-edebiyati we medeniyitini tonushturush, izbasarlarning, heweskarlarning yétiship chiqishida muhim rol oynap kelgen “Miras”, “Tarim” we “Ijtima'iy penler munbiri” qatarliq nurghun gézit-zhurnallarning bügünki qismetliri bizge melum. Kitab restiliride Uyghur tilidiki kitab-zhurnallar üchün, pütünley xitay tilidin terjime qilin'ghan eserler yaki xitay kompartiye teshwiqatini yayidighan eserlerdin bashqilirigha orun bérilmidi, buning bilen pütkül neshriyat sahesi qip-qizil bir edebiyatqa merkezleshti.

Kitabxanilarda ilgiri neshr qilin'ghan we tarqitilghan eserler közdin yoqitilip, ornigha xitay éytimigha maslashturup yézilghan “Kona isim, yéngi mezmun” diki kitablarning dessitilgenliki diqqet tartidu. Igilishimizche, qaytidin terjime we tehrirleshke uyushturulup, yéngidin neshr qilin'ghan kitablardin xitay kilassik edebiyati nemuniliridin “Su boyida” romani 2024-yil, aprél éyida shinjang xelq neshriyati teripidin qayta neshr qilin'ghan.

20-Esirning 60-70-yillirida pütkül xitay döliti teweside höküm sürgen sinipiy küresh tüpeylidin, taki atalmish medeniyet inqilabi ayaghlashquche, Uyghur élidimu asasiy jehettin siyasiy üzündilerdin bashqa eserlerning neshr qilinishigha yol qoyulmidi. “Su boyida” romani tilgha élin'ghanda, kishiler 70-yillarning axirqi mezgillirini esleydu. 1976-Yilgha kelgende, “Su boyida” romanining deslepki qisimliri xitay tilidin Uyghur tiligha terjime qilinip xelqqe sunulghan idi. Uyghur oqurmenlirige nisbeten, bu xuddi qattiq qurghaqchiliqtin kéyin yaqqan yamghurdek, ularning changqighan qelbige ozuq bolghan idi. Buningdiki asasiy seweb, romandiki yuqiri terjime maharitining roli bolup, oqurmenler Uyghur tilining pasahitige qayil bolatti, hetta romanning terjime eser ikenlikinimu estin chiqirip qoyatti. Eyni waqitta terjime guruppisigha qatnashqanlardin exmet pasar, ghulam ghupuri qatarliq péshqedem terjimanlar bar bolup, kitabni oqughan kishi terjimanlarning qabiliyitige apirin éytmay turalmaytti. Muhimi bu eserning terjimiside, Uyghur tilining til qanuniyiti we aditige uyghun, Uyghurlarning rohiy we jismaniy dunyasigha mas kélidighan söz-ibarilerni qollinish pirinsipigha emel qilin'ghanidi. Roshenki, terjimining muweppeqiyiti shuki eserdiki bir qisim qehrimanlarning ismi we söz-atalghular Uyghur kitabxanlargha eng tonushluq bolghan islamiy atalghular bilen ipadilen'gen idi. Mesilen, “Isqat bermek”, “Ezra'il”, “Sheyix”, “Mazar”, “Alla igem”, “Ewliya-enbiya”, “Perwerdigar”, “Bey'et qilmaq”, “Xaniqa”, “Sheytan”, “Méhrab”, “Du'a”, “Xuda boy”, “Ilahi hapiz” qatarliq söz-ibariler xéli köp salmaqni igiligen.

Ilgiri bu romanning Uyghurche terjime nusxisi 1985-yili we 2012-yilliri birqanche qétim neshr qilin'ghan. Her qétimliq neshride qayta tehrirlinip bir qisim özgirishler kirgüzülgen bolsimu, romanning esli terjimisidiki sözlükler saqlap qélin'ghan. Ündidar supisidin érishken uchurlargha asasen, 2024-yildiki yéngi terjimisi peqetla bir qisimgha yighinchaqlan'ghan bolup, éli turaq isimlik muxbir teripidin terjime qilin'ghanliqi melum boldi. Ündidar supisidiki inkaslar arisida, bu romanning néme üchün qayta terjime qilin'ghanliqi heqqide munaziriler bolghan. Melumki, köpchilik kishiler “Yéngi dewrning éhtiyaji” sewebidin, sezgür söz-ibariler chiqiriwétilip qayta neshr qilin'ghan dep qarighan.

Yéqinqi weziyettin közetkende, 2017-yildin 2019-yilghiche Uyghur élide texminen 630 yéza ismining öchürülüp, xitay kompartiyesining siyasiy idé'ologiyesige mas kélidighan qizil mezmundiki yer-jay namlirigha almashturulghanliqi delillen'gen idi. Özgertilgen yer namliri “Mazar”, “Shéhit”, “Meschit”, “Imam” qatarliq diniy, tarixiy yaki Uyghur medeniyitige baghliq atalghularni öz ichige alidu.

2019-Yili xitay shinxu'a agéntliqi élan qilghan cheklen'gen sezgür söz-ibariler tizimlikide islam dinidiki bir qisim uqum we sözler tekitlen'gen. Gerche bu tizimlik pütkül xitay metbu'at sistémisigha qaritilghan bolsimu, emma Uyghur rayonida mexsus Uyghurlargha qaritilghan türlük “Ichki höjjet” we “Aq tashliq kitab” larning körsetmisi boyiche ijra qilinidighanliqi bir sir emes.

Wahalenki, Uyghur élide ijra qiliniwatqan “Sezgür söz-ibariler” ölchimi yalghuz yer-jay isimliridila gewdilinip qalmastin, belki barliq metbu'at, ma'arip, axbarat we neshr buyumlirighimu qattiq ölchemde tetbiqlan'ghan. Söz-ibarilerdiki “Sezgürlük” Uyghurlargha kelgende, “Söz” katégoriyesidin halqip kishilerning siyasiy éngi, kompartiyege sadiqliqi yaki xitay éytimigha emel qilish derijisige höküm qilidighan qoralgha aylandurulghan. Shundaq éytalaymizkin, “Sezgür söz-ibariler” ölchimi Uyghurlarni xitay da'irilirining zerbe bérish obéyktigha aylandurushtiki bir bahane xalas. 2017-Yil bashlan'ghan “Térrorluq we üch xil küchlerge qarshi turush” namidiki Uyghurlargha qaritilghan zor tutqun we teqib astigha élish herikiti dawamida, derslik kitablarda sezgür söz-ibariler we zeherlik mezmunlar bayqaldi dégen höküm bilen, muherrir we mes'ullardin sattar sawut, yalqun rozi we wahitjan osman qatarliq ziyaliylargha “Döletni parchilashqa urundi” jinayiti artilip bigunah halda türmilerge qamilip éghir bedellerni tölidi.

“Su boyida” romanining ötken yili qayta terjimige uyushturulup neshr qilinishining arqisida shek-shübhisizki xitay hökümitining qoli bar déyeleymiz. Derslik kitab, gézit-zhurnallargha qaritilghan kontrolluq elwette mezkur romanning Uyghur tildiki neshrigimu oxshash ijra qilinidu. Mezkur romanning islamiy söz-ibariler chiqiriwétilgendin kéyinki halitini tesewwur qilmaq qiyin.

Bu nuqtidin alghanda, “Su boyida” romani qayta terjime qilindi dégendin köre, xitay hökümitining “Süzgüch” idin ötküzüldi déginimiz tüzük. Tor sehipiliri arqiliq süzgüchtin ötküzülgen “Su boyida” romanidin xewer tapqan bolsaq, bu qatarda yene bizge namelum bolghan qanchilighan kitab we romanlarning xitayning qatmuqat süzgüchliridin, qedem-basquchluq tekshürüsh kontrolluqidin ötküzülidighanliqini perez qilalaymiz. “Su boyida” romanining yéngidin terjime qilinip neshr qilinishi bizge Uyghur neshriyatchiliqining nöwettiki qismitini körsitip béridu, shundaqla Uyghurlarning xitay assimilyatsiyesige yenimu yéqinlashqanliqidin, öz étiqadi, milliy qedriyetliridin yiraqlashqanliqidin dérek béridu.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]