Pütün dunya köriwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliqini tadayoshi murata némishqa körelmidi?

Bu yil 5-ayning 29-küni xitay hökümiti ChungchingDiki gherbiy jenub siyasiy-qanun uniwérsitétida 5-nöwetlik “Térrorluqqa qarshi turush, esebiylikni tügitish we kishilik hoquqqa kapaletlik qilish” témisida xelq'araliq muhakime yighini uyushturghan. Bu yighin'gha xitayning xelq'ara siyasiy sehnilerdiki ayrilmas chöpqetliridin pakistan we bir qisim ereb döletliridin teklip qilghan mutexessisliri, shundaqla özbékistan, ezerbeyjan, filippin, yaponiye we shiwéytsariye qatarliq döletlerdin teklip qilghan xitaygha mahil bir qisim “Tetqiqatchi” lar qatniship, maqale oqughan.

Kishini heyran qalduridighini shuki, bu yighinning yaponiye yokoxama döletlik uniwérsitétining pexriy piroféssori tadayoshi murata (Murata Tadayoshi) isimlik birimu alahide teklip qilin'ghan bolup, u xitayning kütken yéridin chiqip, xitayning Uyghur diyaridiki irqiy qirghinchiliq siyasitige chapan yapqan. U, bu yighinda “Uyghur rayonida irqiy qirghinchiliqning bolghanliqi pütünley yalghan” dep biljirlighan. Uyghurlar mesiliside izchil halda gherbtiki démokratik döletler bilen bir septe turup heqqaniy awaz chiqirip kelgen yaponiyedek bir dölettin kelgen bu atalmish “Mutexessis” ning yuqiriqi sözliri xitayni heqiqetenmu xursen qilghan. Uning xitaygha chapan yapidighan bu bayanliri shu künidin bashlap xitayning hökümet taratqulirida, jümlidin bir qisim téléwiziye qanalliri, muhim tor betliri we gézitliride keng tarqitilghan.

Bizning tadayoshi murata isimlik bu kishi heqqidiki tekshürüshlirimiz we éniqlashlirimizdin melum bolushiche, uning xitay hökümitining az sanliq milletlerge, jümlidin Uyghurlargha qaratqan yuqiri bésimliq siyasitige chapan yépishi, yéngiliq emes. U, Uyghur diyarida xitayning irqiy qirghinchiliqi ewjige chiqqan 2021-yili xitay “Xelq'ara tori” muxbirining mexsus ziyaritini qobul qilghanda, xitayni aqlap söz qilghan. Uning bu qétim qilghan sözliri emeliyette uning xitay muxbirigha 2021-yili bergen jawabining yene bir qétim tekrarlinishi bolghan, xalas.

Uning bu qétim xitayda bergen doklatida déyishiche, amérika bashchiliqidiki gherb döletlirining “Xitay hökümiti Uyghur we bashqa musulman xelqlerge ‛irqiy qirghinchiliqi yürgüzdi‚ dégenliri pütünley quruq gep” mish. U, bu hökümining delili süpitide xitayning az sanliq milletler nopusi heqqidiki istatistikiliq melumatlirini neqil keltürüp, 1953-yilidin 2020-yilighiche bolghan ariliqta xitaydiki az sanliq milletlerning nopusi 6.06 Pirsenttin 8.9 Pirsentkiche köpeygen, dep körsetken. U, Uyghurlarning nopusi heqqide xitayning istatistikiliq melumatlirini delil qilip körsitip, Uyghur nopusining 2000-yilidiki 8.39 Milyondin köpiyip nöwette 11.77 Milyon'gha yetkenlikini dawrang salghan. Andin “Eger shinjangda bir milliy qirghinchiliq bolghan bolsa, Uyghurlarning nopusining bundaq téz sür'ette éshishi mumkinmu?” dep so'al qoyghan.

Undaqta, yaponiyelik atalmish “Mutexessis”, xitaydiki uniwérsitétlarning “Tekliplik piroféssori” tadayoshi murataning yuqiriqi bayanliri orunluqmu? uning xitay hökümiti orunlashturghan bir yighinda xitayning sanliq melumatlirini öz qarashlirining delili süpitide qollinishi ilim exlaqigha muwapiqmu? uning pütün dunya eyiblewatqan xitayning kishilik hoquq xatirisini we xitayning Uyghurlargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliq jinayetlirini aqlishining arqisida kim bar?

Xitayning Uyghur we bashqa milletlerning nopusi heqqide élan qilghan sanliq melumatliri, Uyghur diyaridiki weziyetning tesewwur qilghandinmu paji'elik we tiragédiyelik bir ehwalda ikenlikini yoshuralmaydu. Bu xil “Istatistikiliq melumat” lar köp sandiki xelq'araliq teshkilatlar, hökümet organliri, musteqil tetqiqatchilar teripidin delil-ispatliri hem asasliri bilen éniqlan'ghan we mu'eyyenleshtürülgen sistémiliq tekshürüsh doklatlirining netijisini inkar qilalmaydu. Shuning bilen bir waqitta yene, xitayning Uyghurlarni asas qilghan Uyghur diyaridiki musulman xelqlerni xalighanche tutqun qiliwatqanliqini, qiz-ayallarni mejburiy tughmas qiliwatqanliqini, ularni qul ornida mejburiy emgekke séliniwatqanliqini, Uyghurlarning milliy örp-adet, diniy étiqad we medeniyet miraslirini cheklewatqanliqini, hetta ularning eng kichik bir naraziliqiningmu ölümge seweb boluwatqanliqini esla yoshuralmaydu.

Tadayoshi murataning Uyghur diyarida yüz bériwatqan mislisiz zulum we qattiqqolluq bilen basturush siyasitining qaysi derijige yetkenlikini tesewwur qilalmighanliqi yaki qesten bilmeslikke séliwalghanliqi we yaki mesilige étibarsiz qarawatqanliqi éniq. Uning buningdin 3 yil burunqi pakitliri yétersiz qarashlirini bu qétim yene tekrarlishi, peqet ilmiy tetqiqat ölchemlirige muwapiq kelmeyla qalmastin, belki yene ilim igiliride bolushqa tégishlik exlaqiy süpetkimu muwapiq kelmeydu.

Igilishimizche, u uzundin buyan xitay kompartiyesining qurghuchi dahiylirining terjimihallirini yapon tiligha terjime qilip tonushturush bilen shughullinip kelgen biri ikenliki melum. U, 2000-yili “Maw zédongning terjimihali” ni, 2023-yili “Ju énleyning ayaq izliri” namliq kitablarni xitay tilidin yapon tiligha terjime qilghan. Uning qelimige mensup bashqa kitablirimu idiye we mezmun jehettin asasen dégüdek xitay kompartiyesige mahil qarashlarni eks ettürgen. Xitay kompartiyesige mahil mushundaq bir kishining Uyghurlar mesiliside kimge yan basidighanliqi we kimning sözini qilidighanliqini tesewwur qilish qiyinmu emes. Uning üstige, xitay uniwérsitétliri bériwatqan her xil unwanlar we teminatlardin waqti waqtida behirlinip turghan mushundaq bir “Chet ellik mutexessis” ning xitay siyasitige qarighularche choqunushi, uni xitayning bashqa milletlerge, bolupmu Uyghurlargha yürgüzüwatqan zorawanliqliri we qirghinchiliqlirini körelmeydighan qilip qoyghan. Uningdiki bu xil wijdaniy normalsizliq uni xitayning rehimsiz siyasitining qurbani boluwatqan Uyghurlargha hésdashliq qilidighan emes, belki héch eymenmestin yaponiyedek asiyadiki eng démokratik döletning shan-sheripigimu dagh tegküzidighan birige aylandurup qoyghan. Uning 2014-yilidin buyan “Yaponiye sénsako arilini xitaydin oghriliwalghan” dégendek ghelite gep-sözlerni otturigha chiqirip yürüshi, hetta bu témida mexsus bir kitab yézishi, yaponiyediki köpligen kishilernimu heyran qaldurghan.

Derweqe, Uyghur we bashqa milletler duch kelgen depsendichiliklerning keltürgen éghir aqiwetlirini tadayoshi murata delil qilip körsetken xitayning bir tereplime istatistikiliq melumatliri bilen éniq we toghra chüshendürüp bérish esla mumkin emes. Eger tadayoshi morata adil we terepsiz bir ilmiy doklat teyyarlimaqchi bolghan bolsa idi, u aldi bilen shahitlarning bayanlirigha, jaza lagérlirining sanigha, sün'iy hemrah arqiliq tartilghan süretlirige, öyidin saq élip kétilip, jesetliri chiqiwatqan lagér qurbanlirining échinishliq aqiwetlirige nezer-étibarini salghan bolatti. Eger u heqiqiy tetqiqatchi bolidighan bolsa, Uyghur diyaridiki xitaylarning sani heqqide toxtalghinida, 1949-yilidin burun ularning Uyghur diyaridiki sanining zadi qanchilik ikenlikini, hazir qanchilik köpeygenlikini, yérim herbiy xaraktérlik bingtüenning nöwette Uyghur diyarini qandaq kontrol qiliwatqanliqini obdan bilishi kérek idi.

Qarighanda, tadayoshi muratani öz iskenjisige alghan xitay kommunist meptunluqi, uning yapon tetqiqatchilirigha xas temkinliki we eqil közini xireleshtürüp qoyghandek qilidu. Undaq bolmighan bolsa idi, u Uyghurlar heqqide toxtalghanda özidin bashqa yaponiye alimlirining Uyghurlar heqqide qanchilik chongqur izden'genlikini, ularning Uyghur tetqiqatidiki estayidilliqi, adilliqi, dadilliqi we emeliyetchanliqini nezer-güzirige alghan bolatti. Uyghur tetqiqatidiki bu ésil en'enini özlirining mol ilmiy tetqiqatliri bilen hazirghiche dawamlashturup kelgen yapon alimlirining, xitay kompartiyesining dumbiqini chéliwatqan tadayoshi murataning bu qétimqi mes'uliyetsizliki we adaletsizlikige eng qisqa waqit ichide layiqida inkas qayturalaydighanliqi hem baha béridighanliqigha sheksiz ishinimiz!

***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu