Közetküchiler: “Teywenning herbiy iqtidarini östürüshi tinch okyanning tinchliqi üchün paydiliq”

Baydin hökümiti 2024-yili 21-dékabir shenbe küni amérika dölet mudapi'e ministirliqining teywen'ge munasiwetlik 571 milyon dollar qimmitidiki xamchotini testiqlap, teywenning herbiy küchi we özini qoghdash iqtidarini ashurushtiki bir zor qedemni tashlighan.

Xitay hökümiti baydin hökümitining teywen'ge mudapi'e yardimi bérish we qoral-yaraq bilen teminleshke munasiwetlik qararlirini qattiq eyiblep, “Amérika ot bilen oynishiwatidu” dégen.

Aqsaraydin tarqitilghan uchurgha qarighanda, baydin hökümiti 21-dékabir shenbe küni amérika dölet mudapi'e ministirliqining teywen'ge munasiwetlik 571 milyon dollar qimmitidiki xamchotini testiqlap, teywenning herbiy küchi we özini qoghdash iqtidarini ashurushtiki bir zor qedemni tashlighan. Bu xamchot teywenni herbiy mudapi'e iqtidarini östüridighan matériyallar bilen teminlesh, teywen armiyesige herbiy telim-terbiye yardimi qilish qatarliq türlerni öz ichige alidiken.

Baydén hökümiti yuqiriqilardin bashqa yene, teywen'ge 295 milyon dollarliq qoral-yaraq sétip bérish kélishiminimu testiqlighan.

Mezkur qarar xitayning qattiq ghezipini qozghighan. Xitay tashqiy ishlar ministirliqining bayanatchisi 22-dékabirdiki axbarat élan qilish yighinida, “Amérika ot bilen oynishiwatidu, u teywen boghuzining tinchliqi we muqimliqigha buzghunchiliq qilidighan xeterlik herikitini toxtitishi kérek” dep agahlandurghan.

AP Photo/Chiang Ying-ying

Halbuki, amérikadiki tetqiqatchilar baydin hökümitining bu qararini qarshi élip, buni teywen boghuzi tinchliqini qoghdashtiki muhim qedem, dep bahalimaqta. Amérika rand tetqiqat merkizining tetqiqatchisi doktor raymond ko radiyomizgha qilghan sözide mundaq dédi:

“Bu qétim élan qilin'ghan herbiy yardem heqiqetenmu zor, bu nahayiti yaxshi bir ish. U rayon bixeterlikini qoghdashtiki ünümlük usul. Elwette, xitay buningdin xushal bolmaydu, u da'im mushundaq inkas qayturidu. Xitay teywen'ge tehdit salmighan bolsa, teywenmu özini qorallandurushqa éhtiyajliq bolmighan bolatti.”

“Foks” xewerler torining bildürüshiche, mushu ayning béshida teywen dölet mudapi'e emeldarliri xitay déngiz armiyesining paraxot we herbiy ayropilanlirini teywen boghuzi etrapigha orunlashturushigha bolghan endishilirini tilgha alghan idi. Ular xitayning bu herikitining rayon weziyitini jiddiyleshtüridighanliqi we aqiwette urushqa seweb bolushi mumkinlikini eskertken.

Melum bolushiche, shu chaghda xitay teywen boghuzi etrapigha on'gha yéqin paraxot we 47 herbiy ayropilan ewetken iken.

Amérikadiki xitay ishliri tetqiqatchisi doktor andérs korning qarishiche, amérika xitayning bundaq ighwagerlik heriketlirining aldini alimen dése, teywenning qoral küchini yenimu ashurushi kérekken. U élxet arqiliq ewetken jawabida mundaq dégen:

“Amérikaning teywen'ge qaratqan herbiy sodini kücheytishi, küch-qudret arqiliq tinchliqni berpa qilishning bir xil usuli bolup, u xitayni tosup qalidu. Xitay, bizning teywen'ge bashpanah bolushtin waz kéchishimizni saqlap turuwatidu. Chünki u shundila teywen'ge hujum qozghiyalaydu. Eger biz teywenning herbiy küchini yenimu ashuralisaq, xitay undaq qilalmaydu. Amérika teywenni xitayning tajawuzchiliqidin qoghdashning eng ünümlük usuli süpitide uni yadro téxnikisigha ige qilishni oyliship béqishi kérek.”

Melum bolushiche, baydin hökümiti téxi bu yil 9-aydila teywenning mudapi'e iqtidarini ashurushqa munasiwetlik matériyal we terbiyelesh türlirini öz ichige alghan 567 milyon dollarliq qoshumche rasxotni testiqlighan idi. Aridin 4 ay ötmeyla baydén hökümitining yene shuninggha oxshap qalidighan 571 milyon dollar qimmitidiki qoshumche rasxotni testiqlishi, amérikaning rayon bixeterliki heqqidiki endishilirining zoriyiwatqanliqini namayan qilip béridiken. Doktor raymond ko bu heqte mundaq deydu:

“Xitay hökümiti ötken on yildin buyan teywen boghuzidiki ighwagerchilik heriketlirini kücheytip keldi. U bundin kéyinmu shundaq qilidu. Méningche, amérika qilishqa tégishlik eng muhim ish özi békitken siyasetlerde ching turushtur, yeni u bolsimu teywen boghuzining tinch we bixeter bolushi amérikagha paydiliq, dégen köz qarashta ching turushtin ibaret. Rayonda tinchliqni ornitishning eng yaxshi usuli teywenni özini qoghdash üchün kéreklik qorallar bilen teminlesh bolushi mumkin. Men shexsen teywenning özini özi qoghdiyalaydighan haletke yetkende, amérikaning teywenni mudapi'e qilish mesiliside istratégiyelik éniqliq halitige yötkilishini arzu qilimen.”

Melum bolushiche, teywen da'iriliri baydén hökümitining bu qétimliq ikki herbiy yardem kélishimini testiqlishini qarshi alghan bolup, ular buni teywenning mudapi'esige bergen wedisige bolghan sadaqitining ipadisi, dep bahalighan. Teywen tashqiy ishlar ministirliqi X diki bayanatida “Biz amérika hökümitining ‛teywen munasiwetliri qanuni‚ (TaiwanRelationsAct) we ‛alte bixeterlik kapaliti pirinsipi‚ (SixAssurances) ge asasen mudapi'e ishlirimizgha bergen wedisini yene bir qétim ispatlighanliqini qarshi alimiz. Teywen özini qoghdash iqtidarini dawamliq ashurush we ikki tereplik bixeterlik alaqisini dawamliq kücheytish arqiliq, hindi-tinch okyan rayonining tinchliqini qoghdaydu” dep yazghan.