Talibanlar béyjing bilen munasiwet qurushta Uyghurlarni desmaye qilamdu?

Muxbirimiz erkin
2021.07.14
Talibanlar béyjing bilen munasiwet qurushta Uyghurlarni desmaye qilamdu? Talibanlarning bayanatchisi suxa'il shahin muxbirlarning so'allirigha jawab bermekte. 2021-Yili 9-iyul, rusiye.
REUTERS

Amérika armiyesining afghanistandin chékinishi bilen talibanlar afghanistanning nurghun jaylirini igilep, ‍özining tesirini téz kéngeytishke bashlidi. Ularning bu jehettiki eng diqqet qozghighan heriketlirining biri, afghanistanning sherqiy shimalidiki bedexishan ölkisining mutleq köp qisim yéza-bazarlirini igilep, bedexshanning merkizi feyzi'abadni qorshawgha élishi, shundaqla Uyghur aptonom rayonining bedexshan bilen bolghan chégrasigha yétip kélishi boldi.

Talibanlar xitaygha heqiqiy tehdit ‍ikenliki izchil gumanliq bolup kelgen bir qisim Uyghur qoralliqlirini 1990-yillarning axirlirida we 2000-yillirining bashlirida bir mezgil özining panahliqigha alghan. Xelq'ara taratqularning bu heqtiki xewerliride, talibanlarning Uyghur éli chégrasigha yétip kélishi uning Uyghur qoralliq guruppilar bilen bolghan tarixiy alaqisi seweblik béyjingni bi'aram qilghanliqi ilgiri sürülmekte.

Biraq amérikadiki nopuzluq tetqiqat orni bolghan “Rend shirkiti” ning siyaset tetqiqatchisi, asiye-tinch okyan siyasiti merkizining mu'awin diréktori skot xaroldning bildürüshiche, xitay özining ‍ichki teshwiqati üchün Uyghur qoralliqlirining sanini köptürüp kelgen ‍iken.

Skot xarold 13-iyul bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Biz xitayning ‍izchil Uyghur qoralliq guruppilirining sanini köptürüp kelgenlikini körduq. Chünki bu jehettiki delillerning ‍intayin ajiz bolushigha qarimay, xitay buni ‛béyjing we xitay xelqi radikal Uyghurlarning tehditige uchrimaqta‚ dégen ichki teshwiqatini yürgüzüshte qollinilip kelgen. Biz xitayning bir qatar weqelerde saqchilarning bo'is peliyi, oqi yoq ‍oqya, bénzin dégendek nersilerni tapqanliqini élan qilghanliqini körduq.”

Skot xaroldning éytishiche, ‍eger afghanistanda Uyghur qoralliqliri bolghan teqdirdimu ularning xitaygha tehdit peyda qilishi gumanliq iken.

Skot xarold mundaq dédi: “Afghanistanda zadi qanche ‍Uyghur qoralliqliri barliqini bilmeymen. Biraq men ularning afghanistan ichide we shundaqla xitaygha kirip herqandaq bir ish qilalishi gumanliq, dep qaraymen. Ularning xitaygha kirse bayqilish, tutulup qélish, qiyin-qistaqqa uchrash we öltürülüsh xewpi pewqul'adde yuqiri. Shunga men afghanistandiki Uyghur qoralliqlirini xitaygha chong tehdit, dep qarimaymen. Biraq bu dégenlik xitay ularni ‍özige tehdit, dep qarimaydu, buni xitay kompartiyesi xitay xelqini Uyghur qoralliqliridin qoghdawatidu, dégen teshwiqatta keng qollanmaydu, dégenlik emes.”

Amérikadiki “Kor analiz orni” ning mes'uli, doktor andérs korning qarishiche, xitay Uyghurlardin kélidighan herqandaq bir tehditni, eger bundaq bir tehdit mewjut déyilgen teqdirde, uni ‍izchil türde burmilap we köptürüp kelgen ‍iken.

Andérs kor 13-iyul ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Xitay Uyghurlardin kélidighan herqandaq tehditni, eger bundaq bir tehdit mewjut déyilse, toqup chiqti, yoghartip we köptürüp keldi. Ular buni pütünley yaman yollar bilen qildi. Ularning herikiti pütünley xata we kishini chöchüterlik idi. Ularning bundaq qilishi Uyghurlargha qarshi pütünley xata bolghan yaman gherezlik irqiy qirghinchiliqini qollash ‍üchün idi.”

Bezi analizchilarning éytishiche, xitay Uyghur musulmanlirigha qarita “Irqiy qirghinchiliq” qilish bilen eyibliniwatqan ehwalda, talibanlarning musulmandarchiliqi sinaqqa duch kelgen. Yeni talibanlar bashqa musulman döletliridek xitayning herikitige köz yumup, uning bilen dost bolush yaki ‍uninggha qarshi turushning birini tallashqa duch kelgen.

Lékin talibanlarning qatar paytexti dohadiki yuqiri derijilik bir emeldarining “Wol-strét zhurnili” gézitige éytishiche, talibanlar xitaydiki musulmanlargha köngül bölsimu, biraq “Xitayning ichki ishlirigha arilashmaydiken.”

Shuning bilen bir waqitta yene talibanlarning bayanatchisi suxa'il shahin, talibanlarning Uyghurlargha köngül bölidighanliqi, béyjing bilen bolghan siyasiy diyalogda ulargha yardem qilishni közleydighanliqi” ni bildürüp: “Biraq biz tepsiliy ehwalni bilmeymiz. Bilsek endishimizni ipadileymiz,” dégen.

Suxa'il shahinning éytishiche, talibanlar “Herqandaq birining meyli u shexs yaki teshkilat bolsun, afghanistanni baza qilip, amérika we uning ittipaqdashlirigha qarshi turushigha yol qoymaydiken.” suxa'il shahin buning “Xitaynimu öz ichige ‍alidighanliqi” ni éytqan.

Türkiye hajittepe uniwérsitétining dotsénti, doktor erkin ekrem talibanlar afghanistanda hakimiyetni qolgha alghan taqdirdirdimu, özining jihatchiliq idé'ologiyesidin qaytmaydighanliqi, biraq bu uning xitay bilen dostluq munasiwiti ornitishigha tosqunluq qilmaydighanliqini bildürdi.

Erkin ekremning éytishiche, talibanlar Uyghur mesilisige xitayning achchiqini keltürmeydighan shekilde köngül bölüshning bir usulini tépishi mumkin ‍iken. Erkin ekrem talibanlarning Uyghur qoralliqlirini ret qilip, musapirlirini qobul qilishi mumkinlikini bildürdi.

Talibanlarning Uyghur qoralliqliri bilen bolghan alaqisi 2000-yillardiki bashliridiki “Sherqiy türkistan ‍islam herikiti” ge chétilidighanliqi ilgiri sürülsimu, lékin bundaq bir teshkilatning mewjutluqi izchil guman qozghap kelgen. Amérika hökümiti ötken yili bu teshkilatning mewjutluqigha a'it yéterlik pakit yoqluqini ilgiri sürüp, uni özning “Térrorluq teshkilatlar tizimliki” din chiqarghan.

Doktor andérs kor, xitayning bu teshkilatni izchil Uyghurlargha qaratqan “Irqiy qirghinchiliq” ni heqliq körsitish üchün qollinip kelgenlikini bildürdi. U mundaq deydu: “Amérika hökümiti ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ ning mewjutluqini étirap qilmaydu. ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ ning térrorluq guruhi ikenlikige a'it héchqandaq delil yoq. Xitay térorluqni, jümlidin Uyghurlarning atalmish ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ bilen bolghan alaqisini ulargha hujum qilish, Uyghurlargha yürgüzgen ‍irqiy qirghinchiliqini heqliq qilish üchün ‍ishlitip keldi.”

Rend shirkitidiki skot xaroldning qarishiche, ‍eger talibanlar béyjinggha yaxshichaq bolush üchün Uyghurlarni sétiwetmise, u buningdin bu heyran qalidiken. Skot xarold mundaq dédi: “Dunyada milyonlighan Uyghur bar. Ulardin peqet ‍intayin az sandiki bir türküm kishi talibanlar bilen alaqe qurup, siyasiy pa'aliyette bolup qalghan bolushi mumkin. Eger taliban rehberliri béyjinggha yaxshichaq bolushni oylaydighan bolsa, ularning bu oyghurlarni satmasliqi méni heyran qalduridu.”

Skot xaroldning éytishiche, ‍öz waqtida talibanlar “El-qa'ide” we uning rehbiri bin ladinni amérikagha tapshurup bermigen bolsimu, biraq taliban rehberlirige nisbeten afghanistanda heriket qilidighan herqandaq Uyghurning siyasiy ehmiyiti bin ladin we uning ademliridin perqliq iken.

Talibanlar 1990-yilliri afghanistanning mutleq köp qismini ‍ishghal qilghan waqitliridimu bedexshanni ‍igilep baqmighan. Bedexshan izchil exmetshah yétekchilikidiki afghanistan shimaliy ittipaqining kontrolluqida bolup kelgen. Lékin bu qétim talibanlar bedexshanning köp qismini ‍igilep, tunji qétim 60 kilométirliq chégra liniyeside xitay bilen qoshna bolghan.

“Wol-strét zhurnili” gézitining bildürüshiche, talibanlarning bayanatchisi suxa'il shahin “Taliban hökümranliqidiki afghanistanning gherb döletlirige qoshulup, xitay hökümitining Uyghurlar rayondiki kishilik hoquq depsendichilikini eyipblemdu?” dégen so'algha naraziliq pikride bolghan. U herqandaq qararning waqti kelgende ré'allqqa qarap chiqirilidighanliqini bildürgen. Shahin: “Eger u jayda musulmanlarning bezi mesililiri bolsa, elwette biz xitay hökümiti bilen sözlishimiz,” dégen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.