Xitay bilen talibanning bu qétimliq uchrishishi Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?

Amérikining afghanistandin esker chékindürüshige egiship, xitay derhal talibanlar kontrolluqidiki afghanistan'gha tesir körsitishke urunmaqta iken. Talibanning siyasiy rehbiri molla abdulgheni burader 28-iyul küni xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bilen tyenjinde körüshken. Bu körüshüshte wang yi amérikaning afghanistan siyasitining meghlup bolghanliqini tilghan alghan hemde xitayning bu rayonda iqtisad we bixeterlikni saqlash jehette chong rol oynaydighanliqini bildürgen؛ u yene talibanlarni térrorluq teshkilatliridin uzaq turushqa, afghanistanning tinchliqi üchün tirishchanliq körsitishke chaqirghan. Buningdin bir kün burun wang yi tyenjinde amérika tashqi ishlar minsitirliqining mu'awin ministiri windi shérman bilen körüshkende amérika terep bilen keskin munazirileshkenidi.

Tehlilchilerning qarishiche, amérikaning bu dölettiki tinchliqni saqlash tirishchanliqi ünüm bermigendin kéyin, xitay amérikadin bosh qalghan bu döletke bash bolushqa urunuwétiptu. Buning üchün xitay afghanistan'ghimu “Bir belwagh bir yol” pilani boyiche meblegh sélip, unimu pakistan'gha oxshash béqindi döletke aylandurushqa tirishmaqtiken.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti, istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependi xitayning kelgüside taliban yaki kabul hökümiti bolsun, qaysi küchning afghanistanning béshigha kélishidin qet'iynezer, bu döletni shangxey hemkarliq teshkilatigha élip kirishke we iqtisad arqiliq uninggha tesir körsitishke urunidighanliqini bildürdi.

Roytrés agéntliqining xewer qilishiche, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bu qétim taliban wekilliri bilen körüshkende, talibanning afghanistanning tinchliqini saqlashta we bu döletni qayta qurup chiqishta muhim rol oynaydighanliqini bildürgen.

Ilshat hesen ependi xitayning talibanni muhim siyasiy küch süpitide étirap qilishi we kökke kötürüshige baha bérip: “Xitayning talibanni kötürüp, uning bilen éghiz-burun yalishishi kommunsit xitay hakimiyitiningmu talibandek térrorist we qara jem'iyet guruhi bilen oxshash ikenlikini namayan qilidu” dédi.

Amérika Rand siyaset tetqiqat ornining aliy tetqiqatchisi, xitay ishliri mutexessisi skot harold (Scott Harold) ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitayning bu qétim talibanni teklip qilip körüshüshtiki bir muhim meqsitining Uyghurlargha munasiwetlik ikenlikini bildürüp mundaq dédi: “Méning bilishimche, xitay hökümiti aldinqi esirning 90-yilliridila taliban bilen uchrishishqa bashlighan. Xitay hökümiti talibanni melum jehettin tehdit shekillendürüsh éhtimalliqi bolghan, emma xitay bilen hemkarlishishqa qayil qilghili bolidighan bir küch dep qarap keldi. Buningdin biz, taliban melum sahede xitayning tüp menpe'etige diqqet qilidu we uninggha hörmet qilidu, dep qarisaq bolidu. Méningche eng muhim bolghini, talibanning gerche musulmanliq obrazi bolsimu, xitay uni Uyghurlargha qarshi qollinishni ümid qilidu”.

U yene afghanistanda hazir xitay hökümiti éytqandek “Térrorchi Uyghurlar” ning bar-yoqluqi we sani namelum bolsimu, xitay hökümitining pütün dunyadiki Uyghurlarni tehdit, “Yoshurun térrorist” dep qarilashni dawam qilidighanliqini, buning üchün hetta térrorluq teshkilati yasap chiqip, taliban'gha wezipe bérishi mumkinlikini bildürdi. U mundaq dédi: “Men shuninggha ishinimenki, eger talibanlar hakimiyet béshigha chiqip qalsa xitay hökümiti ular bilen aktip hemkarlishidu. Xitay bilen talibanning amérikigha bolghan öchmenliki we düshmenliki tolimu oxshaydu. Ular amérika teshebbus qiliwatqan démokratik, erkin siyaset we qimmet qarashlirigha düshmenlik qilidu. Nahayiti roshenki ular pakistan istixbarat organliri bilen hemkarlishidu. Talibanlar étiqadqa emes, siyasiy menpe'etke wekillik qilidu. Yeni ular musulmandek körün'gendek bilen öz menpe'eti üchün hemmini qilidu. Epyün térip zeher satidu, bomba qoyup bigunah janlarni öltüridu. Shunga menche, ular dinsiz xitay kommunistliri bilen hemkarlishishtimu héchqandaq qiyinchiliqqa uchrimaydu. Qarimaqqa din'gha sadiq körün'gen bu esebiy küchler bilen din'gha ishenmeydighan qizil kommunistlarning nishani bir, meqsiti bir, hemmisila hoquqqa, menpe'etke choqunidu”.

Amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkéndin talibanning bu qétimliq xitay ziyaritige bolghan köz qarishi soralghanda u: “Eger xitay afghanistandiki urushni tügitip, tinchliqni ilgiri sürmekchi bolsa bu bir ijabiy ish. Emma héchkim talibanning qoralliq küch bilen u zéminni kontrol qilip, qebiliwi islam dölitini eslige keltürüshige qiziqmaydu” dégen.

Yene bir jehettin, xitay hökümiti bügünki künde téximu kücheygen talibanning Uyghur rayoni chégrasigha tutiship qalghan xeterlik küch ikenlikinimu oylashqan bolup, shu sewebtin Uyghur musulmanlirini téximu qattiq teqib astigha élishi mumkin iken. Xitay bilen afghanistanning biwasite tutishidighan chégrasi 76 kilométir etrapida bolup, otturida égiz tagh-dawan tosup turghan we héchqandaq yol yoq bolushigha qarimay xitay yenila chégra bixeterlikidin ensireydiken hemde afghanistan tupriqining “Uyghur bölgünchiler” ge purset yaritip bérishidin endishe qilidiken.

“Washin'gton pochtisi géziti” de chiqqan bir maqalide éytilishiche, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi taliban wekilliri bilen körüshkende ulardin “Sherqiy türkistan islam herikiti teshkilati” bilen barliq alaqisini üzüshni we bu teshkilatni basturushni telep qilip: “Sherqiy türkistan islam herikitige zerbe bérish xelq'ara jem'iyetning ortaq wezipisi” dégen. Taliban terepmu xitay hökümitining “Uyghur qoralliq küchliri” mesilisini kötürüp chiqidighanliqini pemligenliki üchün, her qandaq qoshunning afghanistan tupriqidin paydilinip xitaygha tehdit peyda qilishigha yol qoymaydighanliqi heqqide wede bergen.

Kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarishiche, xitay hökümiti ilgiri bezi Uyghurlarning talibanning qolida terbiyelinip, xitaygha qaytip öch élish hujumi qozghaydighanliqi heqqide qismen pakitlarni peyda qilip, chet eldiki radikal islam teshkilatlirining xetirini meqsetlik halda köptürüp teshwiq qilghan, sherqiy türkistan islam herikiti dégendek teshkilatlarni oydurup chiqarghan bolup, Uyghurlarni térrorizmgha baghlap qattiq basturushqa bahane tapqan.

Ilshat hesen ependi xitayning bu qétim taliban bilen uchrishishidiki asasliq meqsitining atalmish “Sherqiy türkistan islam herikiti” teshkilatini qayta kötürüp chiqip, Uyghurlarni térrorizmigha baghlash arqiliq ulargha dawamliq irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh ikenlikini bildürdi.

Xitay hökümiti 2019-yilimu taliban ömikini kütüwalghanidi, emma közetküchiler xitay hökümitining xéli burunla pakistan arqiliq ular bilen alaqe baghlighanliqini ilgiri süridu. Xitay kompartiyesi idé'ologiye jehettin islam esliyetchilikini asas qilghan taliban bilen qilche ortaqliqqa ige emes, emma mutexessislerning qarishiche, xitay bilen talibanni bir yerge élip kelgen nerse emeliy menpe'ettin bashqa nerse emes.

Erkin ekrem ependi bu ikki terepning iqtisad we rayonlar ara siyaset jehette bir-birige éhtiyaji barliqini, eger taliban hakimiyet béshigha chiqip qalsa Uyghurlar mesiliside müjmel siyaset yürgüzüshi mumkinlikini bildürdi.

Firansiye agéntliqining xewirige qarighanda, taliban hazir afghanistanning on nechche wilayitini igilep, chégra rayonlargha kélip toxtighan؛ afghanistan hökümet armiyesi urush qilmayla chékinip, yézilarni tashlap chiqqan we kabul qatarliq bir qanche chong sheherge qapsilip qalghan. Taliban küchliri izchil halda xitayni özlirige meblegh salghuchi, iqtisadiy jehettin yöligüchi dep qaraydiken. Halbuki, xitayning taliban'gha bolghan qarishi murekkep bolup, bir jehettin taliban'gha yardem qilish arqiliq ulargha tesir körsitishke urunsa, bir jehettin ularning diniy eqidisidin ensireydiken we atalmish “Uyghur bölgünchiliri” ge yardem qilidighan-qilmaydighanliqini jezmleshtürelmeydiken.

Ilshat hesen ependi nöwette xitayning talibanni yéngip chiqidu dégen ishench bilen uninggha do tikiwatqanliqini, emma talibanning afghanistanni pütünley igilishining asan'gha toxtimaydighanliqini, amérikaningmu uninggha qarap turmaydighanliqini bildürdi.