Xitay taliban kontrolluqidiki afghanistanda öz meqsitige yételemdu?

“Nyu-york waqti géziti” de élan qilin'ghan “Xitay afghanistan weziyitige éhtiyat bilen mu'amile qilishi kérek” bir maqalide éytilishiche, afghanistan mesiliside xitay “Amérika meghlub boldi, afghanistan bizge ongche qaldi” dep aldirap xushal bolup ketmesliki kérek iken. Talibanning afghanistanni igilishi amérikaning abruyi we bu rayondiki tesirini ajizlashturghandek qilghan bilen, yene yéngi gi'o-siyasiy xeter we bixeterlik mesilisini keltürüp chiqiridiken.

Maqalide körsitilishche, xitay hökümitimu hazir buni hés qilishqa bashlighan. Amérikaning her qandaq herbiy tewekkülchiliki we rayon üstünlükini tenqidlesh pursitini qoldin bermey kéliwatqan xitay hökümiti bu qétim afghanistan mesiliside bashqiche gep qilip: “Amérika afghanistandiki 20 yilliq urushni aldirap-ténep axirlashturghinidin jawabkar bolushi kérek” dégen. Xitay gerche baydén hökümitining afghanistandin esker chékindürüsh qararigha inkas bildürmigen bolsimu, xitayning aliy derijilik emeldarlirining gépige qarighanda, ular afghanistanda yamrap kétish éhtimali bolghan xeterlik amillarning hemmisini amérikagha artip qoymaqchi bolghan. Xitay dölet xepsizliki ministérliqigha qaraydighan “Xitay xelq'ara munasiwetler tetqiqat orni” diki bir xitay analizchi “Biz bir qalaymiqan döletning bizning etrapimizda térrorluqning uwisi bolup qélishini xalimaymiz,” dégen.

Gordon chang ependi xitayning afghanistandiki endishisi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Xitay hökümiti amérikaning afghanistandiki weziyetni muqimlashturup berginidin xushal idi, emdilikte bolsa amérikaning tuyuqsiz esker chékindürüshidin kélip chiqqan malimanchiliqtin ensireshke bashlidi. Taliban küchliri afghanistanni toluq tinjitishtin ilgiri xitayning siyaset belgiligüchiliri her waqit hushyar turushqa mejbur. Méningche, xitay hökümiti taliban islam emirlikining Uyghurlargha panahliq bérishidin ensirimeydu, chünki ular talibanni alliqachan sétiwaldi. Bu yéngi hakimiyet guruhi pul üchün özining musulman qérindashlirini xitaylargha sétip béridu”.

Analizchilarning qarishiche, 7-ayning 14-küni pakistanda yüz bergen partilashta 9 xitay ishchining ölüshi xitayning bu rayondiki bixeterlik mesilisige bolghan endishisini peyda qilghan. Xitay buni “Afghanistandiki qoralliq küchler peyda qilghan térrorluq weqesi” dégen bolsimu, pakistan buni “Kütülmigen weqe” dégen. Halbuki, pakistanda alahide imtiyazgha ige boluwalghan xitay, bu rayonda kündin kün'ge küchiyiwatqan xitay öchmenlikining nishanigha aylan'ghanliqini sezgen. Xitay yene nöwette talibanlarning qoligha ötken afghanistandiki qalaymiqanchiliqning pakistan, tajikistan, qazaqistan we bashqa qoshna döletlerge yamrap kétishidin ensireydiken. Amérikaning afghanistandin chékinishi xitay bilen rusiyening zomigerlik qilmishigha taqabil turush üchün bolup, amérika bu dölettin chékin'gendin kéyin, u yerdiki qalaymiqanchiliqni tüzesh we rayon bixeterlikini qoghdash xitay bilen rusiyege qalidiken.

Amérika prézidénti jow baydén 16-awghust küni aqsarayda afghanistan weziyiti toghruluq qilghan sözide “Bizning heqiqiy reqibimiz xitay bilen rusiye, eger amérika afghanistanning weziyitini muqimlashturush üchün nechche on milyard dollarni toxtimay serp qiliwerse, ular (xitay bilen rusiye) nahayiti xushal bolidu,” dégen.

“Nyu-york waqti géziti” de élan qilin'ghan bu maqalide xelq'aradiki nopuzluq analizchilarning bu heqte éytqan sözlirige orun bérilgen bolup, gérmaniye marshal fondining tetqiqatchisi simor “Amérika her qétim xitaygha diqqitini merkezleshtürgende da'im bir tosqunluqqa uchraydu. 20 Yildin béri arqimu-arqa yüz bergen kirzi'islar xitaygha nurghun purset yaritip berdi. Afghanistan mesilisi izchil halda amérika armiyesining küchini xoritip kéliwatqan asasliq mesile idi,” dégen. Sé'ol yonséy uniwérsitéti xitay mesililiri tetqiqatchisi jon déluri mundaq dégen: “Xitay bu ishtin xushal bolmay, belki endishige chüshüshi kérek. Amérika axir héchkimni razi qilalmaydighan we ghelibe qilalmaydighan bu jengdin qutuldi؛ afghanistandiki artuq herbiy chiqimni tügitip, diqqet nezerini xitay bilen bolidighan uzaq muddetlik riqabetke merkezleshtürdi.”

2001-Yildiki “11-Sintebir weqesi” din kéyin amérika talibanni aghdurup tashlash üchün xitayning qollishigha muhtaj bolghanliqtin atalmish “Sherqiy türkistan islam herikiti” teshkilatini térrorluq teshkilati tizimlikige kirgüzgen, emma amérika ötken yili 10-ayda bu teshkilatning mewjut emeslikini élan qilip, térrorluq tizimlikidin chiqirip tashlighanidi. Emma xitay buninggha naraziliq bildürüp kelgen hemde bu teshkilatni yoqtin bar qilishqa urunup kelgen. Analizchilarning qarishiche, xitayning bundaq qilishtiki meqsiti Uyghurlarni térrorluqqa baghlap dawamliq basturush we irqiy qirghinchiliq yürgüzüshke seweb körsitish iken.

“Amérika awazi” torining 18-awghust bergen xewirige qarighanda, xitay hökümiti taliban hökümitini étirap qilish üchün bu hökümetning atalmish “Sherqiy türkistan islam herikiti” ge zerbe bérishini shert qilghan. Xitay tashqiy ishlar ministirlikining bayanatchisi jaw lijyen 18-awghust axbarat élan qilish yighinida mundaq dégen: “Biz talibanning ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ teshkilatini öz ichige alghan her xil térrorluq küchlirige qet'iy zerbe bérishini, her qandaq küchning afghanistan tupriqidin paydilinip bixeterlikimizge tehdit sélishigha yol qoymaydighanliqi heqqidiki wedisige emel qilishini ümid qilimiz”.

Gordon chang ependi xitayning mezkur teshkilatni Uyghurlarni qirghin qilish üchün oylap tapqan birdinbir küchlük bahanisi ikenlikini bildürüp mundaq dédi: “Xitay hökümitining Uyghur, qazaq we bashqa türkiy milletlerge yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetliri téxi bügün'giche jazagha uchrimidi. Sherqiy türkistan islam herikiti teshkilati gerche hazir mewjut bolmisimu, xitay buni bar dep teshwiq qilish arqiliq dunyani, héch bolmighanda xitay xelqini qayil qilmaqchi. Xitay emeldarliri her zaman özining qorqunchluq qilmishlirini yolluq körsitishke xushtar”.

Xitay “Yer shari waqit géziti” de élan qilin'ghan bir maqalide körsitilishiche, afghanistan hökümitining aghdurulup, talibanning qoligha ötüshi xitay üchün zor weqe bolup, talibanning ghelibisi eger bu rayondiki muqimsizliqni éghirlashturuwetse, xitayning “Bir belwagh bir yol” pilani belkim buzghunchiliqqa uchraydiken. Bu pilan mezkur rayondiki ul eslihe qurulushigha yardem bérish we biwasite qurulush élip bérishqa chétilidighan bolup, afghanistandiki urush we qalaymiqanchiliq sewebidin bu pilanning köp qismi afghanistandin saqit qilin'ghan. Halbuki, xitayning bu pilan boyiche pakistan, tajikistan, qirghizistan we qazaqistan'gha salghan meblighi taliban islam emirlikining kelgüsidiki éniqsiz weziyiti tüpeylidin tosqunluqqa uchrishi mumkin iken.

Sin'gapor jenubi déngiz téxnologiye uniwérsitéti xelq'ara mesililer tetqiqat instituti tetqiqatchisi raféllo pantusining “Nyu-york waqti géziti” ge bildürüshiche, xitay gerche taliban bilen hemkarlishishni ümid qilsimu, emma rayon bixeterliki mesilisidin hemde sowét bilen amérikagha oxshash meghlubiyetke uchrap qélishidin ensireydiken. U mundaq dégen: “Xitay emeldarliri afghanistan heqqide söz qilghanda da'im uni ‛jahan'gir döletning mazarliqi‚ dep ataydu. Menche, xitay afghanistandiki malimanchiliqning jenub we shimalgha yamrap kétishidin ensireydu. Bu ular üchün téximu chong mesile, bu malimanchiliq belkim ularning arqa sep rayonidiki muqimliqini buzghunchiliqqa uchritishi mumkin”.

Gordon chang ependi afghanistandiki bu malimanchiliqning Uyghurlar üchün pütünley paydisiz emeslikini bildürüp mundaq dédi: “Uyghurlar we bashqilar belkim talibanning düshmenliridin bezi yardemlerni élishi mumkin. Biz éhtimal bu yerde ‛düshminimning düshmini méning dostum‚ deydighan prinsipning qollinilghanliqini körüshimiz mumkin”.

“Nyu-york waqti géziti” diki bu maqalide körsitilishche, afghanistan hökümiti aghdurulushtin bir hepte burun, xitay, amérika, rusiye we pakistan emeldarliri qatarda uchrashqan bolup, afghanistanning kelgüsi weziyiti heqqide söhbetleshken. Bu döletler taliban bilen söhbetlishish yolini tallamdu yaki 1996-yil qurulghan taliban hakimiyitini yétim qaldurghan'gha oxshash yétim qalduramdu, bu téxi namelum iken. Xitay öz aqiwitini oyliship, taliban hökümitini étirap qilishqa aldirap ketmesliki, étirap qilsimu bashqa döletler we birleshken döletler teshkilati arqiliq étirap qilishi mumkin iken.