Talibanlar xitay bilen hemkarlashqandin kéyin, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqqa yardem béremdu?

Taliban bayanatchisi zabihullah mujahid(soda) tunji qétimliq axbarat élan qilish yighinida. 2021-Yili 17-awghust, kabul, afghanistan.

Amérika afghanistandin esker chékindürgendin kéyin, xitay teshwiqatliri “Kabulning qoldin kétishi amérikaning obrazi we inawitining yer bilen yeksan bolghanliqi” dep teshwiq qilip kelmekte iken. Emma analizchilar amérikaning bu rayondin tézlikte chékinishining xitay üchün choqum paydiliq bolushining natayin ikenlikini ilgiri sürgen. “Amérika awam radiyosi” 23-awghust bergen mulahiziside taliban kontrolluqidiki afghanistanning xitay üchün choqum ghelibe we muweppeqiyettin dérek bermeydighanliqi otturigha qoyulghan.

En'giliye xewpsizliki aqillar merkizining tetqiqatchisi raféllo santusining qarishiche, xitay bir tereptin öz chégrasi yénida amérika herbiy bazisining mewjut bolushini xalimaydiken, emma yene bir tereptin, afghanistandiki térrorluq we malimanchiliqni bashqa döletning bir terep qilip bérishini ümid qilidiken. Chünki térrorluqqa qarshi turush üchün quruqluqta zor kölemlik jeng qilish, nurghun herbiy xirajet serp qilish we eskerlerni qurban bérish kérek iken, xitay bundaq bedel töleshni hem xalimaydiken.

Xitay analizchi ju yongbyaw bu mulahizige qatniship, xitay üchün éytqanda, taliban islam emirlikidiki paydisiz amillarning paydiliq amillardin köp ikenlikini, bixeterlik mesilisining buningdiki eng paydisiz amil ikenlikini otturigha qoyghan. U amérikaning affghanistandin chékinishining bu rayondiki radikal islamizm otini ulghaytip, térrorluq teshkilatigha medet béridighanliqini, shu sewebtin xitayning “Sherqiy türkistan islam herikiti” ning qayta bash kötürüshidin ensireydighanliqini bildürgen.

Emeliyette bolsa xitay “Sherqiy türkistan islam herikiti” ni bahane qilip, “Térrorluqning menbesi bolghan esebiylikni yoqitish” sho'ari astida köpligen lagérlarni qurup, Uyghurlargha qirghinchiliq yürgüzüp kéliwatqanidi. Amérika jorji tawn uniwérsitétining proféssori, Uyghurshunas shan robérts ependi ju yongbyawning qarishigha reddiye bildürüp, “Sherqiy türkistan islam herikiti” deydighan teshkilatning xitaygha tehdit peyda qilalmaydighanliqini, xitaygha eng chong tehditning Uyghurlardin bolmighan jihadchilar teshkilatidin kélidighanliqini, chünki ularning xitayni islamning düshmini dep qaraydighanliqini bildürgen.

Afghanistandiki bixeterlik mesilisidin bashqa yene iqtisad mesilisi nöwette xitay eng köngül bölüwatqan mesile bolup, marilend shitati frostburg uniwérsitéti tetqiqatchisi ma xeyyün, afghanistandiki muqimsizliq we éniqsizliqning “Bir belwagh bir yol” qurulushigha tosqunluq qilidighanliqini, xitay gerche afghanistanning iqtisadini tereqqiy qildurush heqqide wede bergen bolsimu, buning quruq wede ikenlikini, eger afghanistan'gha köp miqtarda meblegh salalmisa, u yerde tesir küchke ige bolalmaydighanliqini bildürgen.

Ma xeyyün ziyaritimizni qobul qilip, talibanlarning yéngi hökümet qurush mezgilide bashqa döletlerning qollishi we iqtisadiy yardimige érishish üchün rayon bixeterlikini saqlashqa mejbur ikenlikini bildürüp mundaq dédi: “Talibanlar yéngi hökümet qurimen dése, bashqa döletler ularning özlirining ichkiy ishigha ariliship qalmasliqini tekitleydu. Bolupmu xitay, rusiye, özbékistan, tajikistan qatarliq döletler buni telep qilidu. Talibanlarmu, ‛biz silerning yardiminglargha muhtaj, shundila biz silerning arzuyunglar üchün küresh qilip, afghanistandiki milletler we qoralliq küchlerni kontrol qilimiz, dölitinglarni hujumgha uchratmaymiz‚ deydu. Shunga menche, talibanlar bu ewzellikke ige bolush üchün ‛el-qa'ide‚, ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ yaki pakistandiki jihad guruppiliri bilen jeng qilmaydu, belki ularni yiraqtin bashqurush yaki öz kontrolluqi astida tutup turushni ümid qilidu”.

25-Awghust küni “The Algemeiner” zhurnilida “Xitay bilen talibanning ittipaqi némishqa Uyghur mesiliside buzulushi mumkin?” namliq maqale élan qilin'ghan bolup, maqalining aptori maya karlinning bildürüshiche, xitay gerche amérikaning afghanistandin chékinishini “Meghlubiyet” dep atap körenglewatqan we afghanistandiki tebi'iy bayliqqa ige bolushning chotini soquwatqan bolsimu, talibanning bu rayonda dawamliq radikal islamizm we térrorluq yürgüzüshige qarap, ular bilen hemkarlishishning aqiwetliri heqqide endishige chüshken.

Maya karlin ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Xitay bilen taliban hazirche özlirini dost dep qarawatidu, her ikkilisi amérikagha öch hemde amérikaning bu rayondiki tesir küchini tazilashni ümid qiliwatidu. Taliban xitay arqiliq öz hökümranliqini qanunlashturmaqchi, xitay bolsa yillardin buyan bu döletni özining küchlük bazisi qilishni oylap keldi. Afghanistanning mol tebi'iy bayliqi xitayning bir belwagh bir yol qurulushigha paydiliq”.

Maya karlinning qarishiche, xitay bilen taliban gerche yuqiriqidek menpe'etliri sewebidin öz'ara hemkarlishish yoligha mangsimu, ikki dölet otturisidiki chong perqler we buningdin kélip chiqidighan ziddiyetler ularning uzaq muddetlik hemkarliqigha tosqunluq qilidiken. U bu heqte mundaq dédi: “Xitay térrorluqqa qarshi turimen deydu hemde taliban kontrolluqidiki afghanistanni xeterlik rayon dep qaraydu. Taliban bolsa bu rayonda radikalliq we térrorluq élip baridu, emma xitay bu ehwalning öz chégrasi yénida yüz bérishini xalimaydu. Yene kélip, xitay ilgiri talibanni atalmish ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ ge maddiy yardem qilghan dep eyibligenidi”.

Maya karlin bu maqaliside mundaq dep yazghan: “Xitay hökümiti shinjangda Uyghurlargha térrorluq qalpiqi kiygüzüp, ularni wehishylerche xorlidi. Taliban bilen atalmish bölgünchi teshkilat ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ ning ötmüshtiki munasiwiti xitay emeldarlirini endishige salmaqta, ular bu teshkilatni térrorluq teshkilati deydu, emma bu teshkilatning kélip chiqishi, hetta bügünki mewjutluqi heqqide talash-tartishlar bar”.

U bu heqte mundaq dédi: “Xitay taliban bilen ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ ning bu xil müjmel alaqisini bahane qilip, Uyghur musulmanlirigha yürgüzgen wehshiy siyasitini aqlap keldi. Xitaygha köre, talibanning bash kötürüshi belkim ‛Uyghur bölgünchiliri‚ ning zalim xitaygha qarshi küresh qilishigha ilham béridu. Yene bir jehettin, taliban radikal islamizmni asas qilidighan bir teshkilat, shunga ular Uyghur musulmanlirining zulumgha uchrishini körmeske salalmaydu”.

Ma xeyyünning qarishiche, talibanlarning “Sherqiy türkistan islam herikiti” ge zerbe bérishi we Uyghurlarni basturush qilmishini qollishi nahayiti tes iken. Bu ehwalda xitay hökümiti talibanlar we uning etrapigha uyushqan jihad teshkilatlirigha éhtiyat bilen mu'amile qilishi, Uyghurlargha sozghan qara qolini tartishi kérek iken. U mundaq dédi: “Eger xitay yenila ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ ni bahane qilip Uyghurlarni bastursa, ottura asiyada téximu chong jihad herikiti peyda bolushi mumkin. Méningche, amérika gi'o-siyasiy nuqtidin oylap afghanistandin chékindi. Siz buningdin elwette bezi jihad guruppilirining xitaygha köz tikiwatqanliqini oylap yételeysiz. Shunga xitay her qandaq waqittikidin bek éhtiyat qilishi kérek”.

Maya karlinning maqaliside bayan qilinishiche, “Sherqiy türkistan islam herikiti” dégen bu nam tunji qétim 1999-yil afghanistandiki bir qétimliq yighinda tilgha élin'ghan. Moskwadiki bir gézit osame bin ladinning “Sherqiy türkistan islam herikiti” bilen “Özbékistan islam herikiti” ge iqtisadiy yardem qilmaqchi bolghanliqini xewer qilghan. Xitay bolsa “Sherqiy türkistan islam herikiti” bilen “Türkistan islam partiyesi” (TIP) ning munasiwiti barliqini, 2008-yil béyjingda yüz bergen puqralargha hujum qilish térrorluq weqelirige jawabkar ikenlikini élan qilghan. Bularning rast-yalghanliqi pakit bilen ispatlanmighan, emma xitay osame bin ladin bilen talibanlarning “Sherqiy türkistan islam herikiti” ge qoral we pul yardem qilghanliqini, esker terbiyelep bergenlikini, bu teshkilatning bin ladin térrorluq guruhining bir tarmiqi ikenlikini dawrang sélip kelgen. Talibanlar bügün hakimiyetni qayta qoligha alghandin kéyin, xitay emeldarliri “Uyghur bölgünchiliri” ning qayta bash kötürüp, xitaygha qarshi heriket qilishidin ensireshke bashlighan.

Ma xeyyün talibanlarning “Sherqiy türkistan islam herikiti” mesiliside xitaygha wede bergen bilen, sözi bilen herikitining birdek bolmaydighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Menche, taliban bu yerde xitay bilen oyun oynaydu, ular hergizmu afghanistanda ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ bar dep sözlep yürmeydu we bu xil islamiy heriketke qarshi jeng qilidighanliqini ashkare élan qilmaydu. Yene kélip, bu heriketning ezalirining kim ikenliki we qeyerde turidighanliqimu éniq emes. Ikkinchidin, eger talibanlar sherqiy türkistan islam herikitige hujum qilsa, ularning mujahidliq obrazi ziyan'gha uchraydu. Bir mujahid qandaqmu bashqa mujahidqa hujum qilsun? bashqa döletler, jümlidin amérikamu talibanning bundaq qilishigha medet bermeydu”.

Maqalide bérilgen analizdin qarighanda, yéngi taliban hökümiti xitay bilen hemkarlishish yolini tallaydiken, xitayning yardimi we meblighini qobul qilidiken, shundaqtimu talibanlar xitayning Uyghurlarni dawamliq basturushigha yardem bermesliki mumkin iken, chünki ular xelq'araning qollishigha muhtaj bolghachqa, Uyghurlar mesiliside xitay bilen sodilashqanliq yaki chirikliship ketkenliktek tesirat bérip qoyushni xalimaydiken.

Maqalining axirida mundaq déyilgen: “Talibandin ibaret bu küchlük islamiy heriketke tayan'ghan hökümet, milyonlighan musulmanlarni lagérgha solap qiynawatqan bir dölet bilen hemkarlashmasliqi mumkin. Taliban deslepte belkim birer hökümet qurup bolghiche xitay bilen hemkarlishidu, andin xelq'araning étirap qilishini qolgha keltürüshke tirishidu. Biraq xitayning Uyghurlargha séliwatqan dehshetlik zulumi tüpeylidin xitay bilen uzun muddet dost bolup ötüshi natayin”.