Тарихниң давами үчүн

Обзорчимиз абдувәли аюп
2020.10.23
Abdurehim-Otkur-Ependi-04.jpg Өткүр әпәндиниң нәшр қилинған бир қисим китаблири: “тарим бойлири”, “йүрәк муңлири”, “из”, “ойғанған земин”, “улуғ ана һәққидә чөчәк”, “хәзиниләр босуғисида”.
Photo: RFA

Һәр қандақ бир милләтниң кимлики тарихиға бағланған болиду. Уйғур кимликиму уйғурниң тарихиға йилтиз тартқан. 80-Йиллардин кейинки уйғур әдәбиятида тарихи романларниң изчил йезилип туруши уйғур зиялиларниң хитай теңиватқан дөләт кимликигә қарши милләт кимлики яритиш истикиниң мивиси иди. Чүнки тарихни издәш, тарихни өгиниш, тарихни әсләп туруш вә әслитип түрүш арқилиқ уйғурниң кимлики күчлиниду, чоңқурлишиду, чаңқиған дилларниң кимлик тәшналиқи қаниду. Биз тарих язалиғанлиқимиз, тарих яриталиғанлиқимиз, тарихни тирилдүрүшкә вә тарихтин кәлгүсигә қарап йол елишқа қадир бир милләт болғинимиз үчүн хитайниң дүшминигә айландуқ.

Бизниң икки миң йилға йеқин тарихқа игә язма әдәбият хатиримиз, бир учи қара деңиздин башлинип йәнә бир учи қарақорумға туташқан ағзаки тарих әнәнимиз, барғанла йәрдә дөләтләрни қуруп мәдәнийәт бәрпа қилған дөләтчилик әнәнимиз, һич қачан моһитқа, мусапирәткә вә муһаҗирәткә маслишип сиңип кәтмәстин мәвҗутлуқимизни сақлап күчлинишимиз хитайға хирис болуп туюлди. Шу сәвәблик дунядики иккинчи чоң қудрәтлик зораванниң, дунядики әң күчлүк назарәт техникисигә игә дөләтниң йоқитишни мәқсәт қилған бу қәдәр рәһимсиз һуҗумиға дуч келиватимиз. Шуңа бүгүнки зиддийәт хитайниң тарихтин буянқи итирап қилинмиған нопузи, сиңмигән мәдәнийти вә һич қачан қобул қилинмиған кимлики сәвәплик келип чиқиватиду. Бүгүнки зулум пәқәт хитайниң йәтмиш йиллиқ мәғлубийитигә чидиялмай уйғурдин алмақчи болған қисасиниң ялиңач оттуриға чиққан шәкли. Хитайни биарам қилғини уйғурниң басқанчә күчлиниватқан мәдәнийити, тарих еңи, өчүргәнчә рушәнлишиватқан уйғурлуқ кимликидур.

Хитайниң йоқатмақчи болғини бизниң тарихи шан-шәрипимиз, земиндарлиқимиз вә хоҗайинлиқ ғуруримиздур. Бизниң тарихта қурған дөләтлиримиздин, хақан аталған ата, ханиш аталған анилиримиздин пәхирлинишимиз хитайниң ичини қан қилди. Шуңа уларниң изи өчүрүлди, улар салған мәсчитләр түзләнди, улар салған орда сарайлар вәйран қилинди, һәтта улар ятқан қәбриләрниму битчит қилишти. Шуңа улар қараханлар дөлитиниң қәһриман җәңчилири вә ғалип хақанлири көмүлгән қәшқәрдики арсланхан, ордам қәбристанлиқини вәйран қилди. Сәидийә дөлитимизниң түврүклири болған әҗдадимизниң тәнлири дәпин қилинған яркәнттики дохан паша мазирини бәрбат қилди. Ахирқи дөләтлиримизниң рәһбәрлири ятқан үрүмчи шамалбағдики қәбристанлиқни вәйран қилип, хоҗинияз һаҗи, мәсут сәбири, қурбан қодай, савут дамолла қатарлиқ йетәкчи затларни гөридин тартип чиқарди. Өзидин нәччә һәссә күчлүк мунтизим армийәни йеңип шихони хитайдин тазилап азат қилған уйғур қәһриманларниң қәбристанлиқини түзләп ташлиди.

Хитай бизниң тарихимизни өзгәртип, дияримиздики тарихқа бағланған намларни әмәлдин қалдурди. Хитай уйғурни тарихтин үмид үзгүзүп ата-ана тонимайдиған, әҗдат изини бойлимайдиған, бовиси тиккән көчәт, момиси әй қилған бағқа варсилиқ қилмайдиған бир топ чувалчақ кишиләргә айландуруп қоюш үчүн җан җәһли билән уруниватиду. Буниң үчүн уйғурчә дәрсликләрни өзгәртип қайта язди вә лагерларда сахта тарихни дәрслик қилмақта.

Хитай тарихи есимизни қурутуш үчүн тарихтин буян давамлашқан йәр намлиримизни өзгәртип чиқти. Һазир үрүмчидә уйғурчә аталған қибләтағ, көктағ, булақтағ қатарлиқ намларни пүтүнләй хитайчиға өзгәртти. Уйғур аптонум раюнлуқ һөкүмәтниң орган торбети болған “тәңритағ тори” дегән намниму тияншан тори қилип өзгәртти. Үрүмчиниң уйғурчә йәр намлирини ениқлап турғузуп чиққан нияз керим шәрқи устазни лагерға қамиди. Унтулдурулған уйғурчә яр намлирини байқап қелиплаштуруп бекиткән, үрүмчиниң һәммә йеригә әсли уйғурчә намни яздруған аптонум раюнлуқ тил йезиқ кометитини бикар қилди. Бу органдики алим хәсән, һәмдулла абдурахман, абдузаһир таһир, наилҗан турған қатарлиқ зиялиларни қамаққа мәһкум қилди.

Уйғур вәтәндә тарихидин узақлаштуриливатқан, тарихи мираслардин айриливатқан, тарихни роман арқилиқ билдүридиған зиялилардин мәһрум қалған шараитта муһаҗирәттики уйғур зиялиларға тарихниң давамини улаш, йезиш, қолидин келишичә муһаҗирәттә тарихи мирасларни қоғдаш вәдавам қилиш бурчи йүклиниду. Бубүгүн уйғур кимликини муһаҗирәттә қоғдаш, күчләндүрүшниң асаси, шундақла кәлгүсидә вәтинимиздә уйғурниң мәвҗутлуқини капаләтлүндүрүшниң, уйғур кимликини йүксәлдүрүшниң ул тешидур. 

Муһаҗирәттә тарихни давам қилишта һәр саһәдики кишиләргә һәр хил мәсулийәт йүклиниду. Зиялилар язиду, оқутиду, байлар болса яздуриду, тарқитиду вә әвлатларға сиңдүрүшкә һәссә қошиду. Һәр қайси әлләрдики тәшкилатлар паалийәтләрдә уйғур тарихиға алақидар темиларни музакирә вә мулаһизиләргә ташлайду. Ана тил мәктәпләр уйғур тарихини балилар чүшинәләйдиған шәкилдә оқутуш мәзмуниға киргүзиду.

Муһаҗирәттә һәр бир уйғурниң тарихни давам қилиш, улаш үчүн, тарихмизниң йоқалмаслиқи үчүн қилалайдиған ишимиз тарихимизни фамилимизгә сиңдүрүштур. Қилалайдиған ишимиз муһаҗирәттә таллаш һоқуқимиз болған фамилә арқилиқ тарихимиз, қәһриманлиримиз вә тарихи намлиримизни аилимизгә елип кириш, исмимиз вә җисмимизға бағлаш болуши керәк. Мәсилән, түркийәдә миңлиған уйғурниң пуқралиққа еришкәнлик учури тарқалди. Байқишимчә уларниң көпи дадисиниң исмини фамилә орнида ишлитипту. Шуниси ениқки фамилә дегәнлик дада исми әмәс, бәлки дада исми арқисиға қошулуп келидиған, шу кишини әҗдадиға бағлайдиған бир бәлгә. Шуңа һәр бир уйғурниң қилалайдиған иши бизниң бовилар қалдурған намларда, момилар йүрәктин чиқирип сөйгән исимларни фамилә қилишта чиң туруш вә изчил болуштур.

Тарихи намларни изчил қоллиниш, қоғдаш вә давам қилишта ахбарат органлиримизниң роли чоң. Мисалән, хитай уйғурчә йәр намлирини енгилизчә язғанда пүтүнләй хитайчә тәләппуз билән язиду. Нәтиҗидә ‍у йәр намлириниң уйғурниң тарихи билән болған алақиси үзүлиду. Мәсилән, астанә дегән уйғурчә пайтәхт дегән сөз. Бу сөз оттура асиядики тилларда ортақ шу мәнани билдүриду. Уйғур тилида астанә дегән йәр намлириниң болғанлиқи уйғурларниң дөләт қурғанлиқиниң испати. Буни хитайчә тәләппузда латин һәрплири билән аситана дәп язғанда дуняда һич бир милләт униң пайәхт дегән мәнидики сөз икәнликини биләлмәйду. Шуңа бизниң ахбарат органлиримиз уйғур һәққидә енгилизчә хәвәр тарқатқанда йәр намилиримизниң хәлқарада адәтләнгән атилишидин башқа әсли уйғурчә атлишини тирнақ ичигә елип болсимуәскәртип қоюши, енгилиз тиллиқ дуняға уйғурларниң әслидә қандақ атайдиғанлиқини әскәртип қоюши керәк. Биздә “уйғур ели” дегән тарихи нам йоқап, униң орниға уйғур раюни, уйғурлар дияри дегән сөзләрму йеғип кәтти. Әл дегән дөләт дегәнлик болуп сап уйғурчә сөз. Уйғурлар тарихта қурған, турпанни пайтәхт қилған, идиқут дөлити дейиливатқан дөләтниң уйғурчә язма мәнбәдики исми “улуғ уйғур ели” иди. Мәһмут қәшқәри “диван” да земинимиз һәққидә “уйғур дегән бир әлниң нами” дегән. Биз уйғурниң тарихта қурған өзиниң елини әслигә кәлтүрмәкчи. Бизниң росчә раюн давайимиз, әрәпчә дияр сәвдайимиз йоқ. 

Уйғурдәк кимлики тәһдиткә учириған милләткә тарих йөләк болиду. Уйғурдәк өмлишип, өмәклишип мәвҗутлуқ көришигә атлинишни керәк болған милләткә тарих қуввәт болиду. Уйғур үчүн тарих бүгүнки қисмәтниң сәвәби, әтики тәсәввуримизниң хуручи, көз алдимиздики тәһдиткә қарши тәҗрибилиримизниң мәнбәсидур. Аилиләрдә әсләнмигән, әсләрдә тирилдүрүлмигән, әмәлләрдә варислиқ қилинмиған тарих өтмүшкә айланған вәқәләр, тупраққа айланған шәхсләр вә қәбристанлиқларни толдурған җәсәтләргә айлинип қалиду.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.