Qeshqerdiki “Xelq'araliq munber” de sayrighan “Chet ellik mutexessis” ler we ularning ich yüzi
2024.06.22
Ötken yilining axiridin bashlap yoshurun teshwiq qilinip, bu yil 5-ayning 12-küni ashkara élan qilin'ghan “Junggo shinjangning tarixi we kelgüsi” témiliq xelq'araliq muhakime munbiri 12-iyun qeshqerde ötküzülgen. Xitayning chong-kichik köp sandiki tor betliri we taratqulirida, shundaqla bu muhakime munbiri üchün mexsus layihelen'gen tor sehipiside xitayning béyjing uniwérsitéti, merkiziy milletler uniwérsitéti, shinjang uniwérsitéti we qeshqer uniwérsitéti qatarliq aliy mektepliri birlikte orunlashturghan bu muhakime yighinigha 100 din artuq tonulghan chet ellik alimlarning qatnishidighanliqini dawrang sélin'ghanidi. Muhakime munbiri üchün mexsus yasalghan tor sehipisi we bashqa tor betliride bu munberge 150 tin artuq dangliq tetqiqatchi qatnashti déyilgen. Aridin bir kün ötkende, xitayning eng chong tor sehipiliridin “Xelq tori” da yighin qatnashquchilirining salahiyiti yene bir qétim islah qilinip, “Qazaqistan, amérika, awstraliye, misir qatarliq nurghun dölettin kelgen mutexessis alimlardin jem'iy 170 tin artuq kishi munberge qatnashti” déyilgen.
Xitay hökümiti Uyghur diyarida 7 yildin béri yürgüzüp kelgen rehimsiz basturush siyasitini inkar qilish meqsitide orunlashturghan bu xelq'araliq munber zadi qandaq ötküzülgen? bu yighin'gha qandaq kishiler qatnashqan? xitay “Xelq'araliq munber” oyuni bilen érishmekchi bolghan meqsitige yételidimu?
Xitay hökümitining bir yilgha yéqin waqit serp qilip nahayiti estayidilliq bilen layiheligen bu munbirige yüzlerche chet ellik mutexessis we alimlarning qatnishidighanliqi xéli burunla dawrang sélin'ghan idi. Xitay hökümiti özining teshwiqat qanalliri arqiliq, Uyghur diyarining til we medeniyet tetqiqati bilen shughullinidighan bir qisim tonulghan alimlargha teklipname ewetkenliki, xitayning buning üchün köp miqdarda meblegh ajratqanliqi, yighin ishtirakchilirini Uyghur diyaridiki tarixiy yerlerni sayahet qilduridighanliqi aldin élan qilin'ghan bolup, bu teshwiqatlar chet ellerdiki bir qisim xitaygha mahil “Tetqiqatchi” larning qiziqishini qozghighan bolsa kérek.
Muhakime munbirining küntertipi we ötken bir heptidin béri xitay tor betliri bilen gézitliride üzüldürmey ulap bériliwatqan xewerlerge asaslan'ghanda, xitay wede qilghan meblegh we heshemetlik munber chet ellik alimlarni anche jelp qilalmighandek qilidu. Igilishimizche, xitay ichi we sirtidin bolup, jem'iy 39 neper tetqiqatchi we mutexessis bu munberge qatnashqan. Bularning ichide chet ellik tetqiqatchilarning sani 20 neper. “Chet ellik mutexessis” déyilgen bu kishiler arisida 12 nepiri emeliyette bir nechche yildin béri xitay uniwérsitétliri we tetqiqat institutlirida “Méhman alim” we “Ziyaretchi tetqiqatchi” bolup ishlewatqan kishilerdur. Téximu éniqraq qilip éytqanda, “Yégen éghiz oyuluptu” dégendek bir ehwalgha qélip bu munberge qatnishishqa mejbur bolghan “Chet ellik tetqiqatchi” lardur. Emeliyette mezkur munberge qatnishish üchün mexsus chet eldin kelgenlerning sani peqet 7 neper. Bu 7 kishi arisida rusiyedin kelgen 3 kishi we mongghuliyedin kelgen 2 kishining tetqiqat sahesining Uyghur diyari bilen héchqandaq alaqisi yoq. Amérika yél uniwérsitétining pénsiyige chiqqan bir jüp er-ayal proféssorliri bu munberning mahiyitini bilmey kélip qalghandek turidu. Munber meydanida olturghan “Tonulghan alimlar” ning köp qismining emeliyette bu sahege natonush yashlardin terkib tapqanliqi we söhbetlerge anche étibar bérip ketmigenlikidin, ularni ilmiy muhakime munbirige qatnishish üchün kelgen dégendin köre, wezipisini orundash üchün orun toldurghanlar déyish téximu muwapiq.
Xitayning “Öyide qilghan hésabi bazargha toghra kelmigen” liki üchün, amalsiz muhakime munbirining küntertipini özgertip xitay ichidin 4, chet ellik tetqiqatchilardin 4 kishi bolup jem'iy 8 kishini 15 minuttin doklat bérishke orunlashturghan, qalghanlargha “Muhakime qilghuchilar” wezipisi bérilgen. Tor betliride bérilgen üzündiler we ayrim ziyaret xatirilirining mezmunidin qarighanda, mezkur munberning bashtin-axir “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi” dégen sepseteni tekitlesh, xitayning Uyghur diyari siyasitini maxtash keypiyatida ötkenliki melum. Muhakime munbiri boluwatqan mezgilide yighin qatnashquchiliri esli pilan boyiche aldin belgilen'gen bir qisim yerlerde sayahet qildurulghan. “Méhmanlar” ürümchi, turpan qatarliq jaylarda dawamliq sayahette bolush bahanisi bilen etisila qeshqerdin turpan'gha élip kétilgen.
Chet ellik “Tetqiqatchi” lardin 12 kishining biwasite xitaygha baghlinip ishlewatqanliqini nezerge alghanda, ularning xitay hökümiti mexsus buyrutqan témilarda sözleydighanliqini aldin tesewwur qilalisaqmu, lékin awstraliyelik xitayshunas, “Uyghur impériyesi” namliq kitabning aptori kolin makérrasning xitay siyasiti we Uyghur diyarining nöwettiki ehwali heqqide qilghan sözliri ilim sahesini heqiqetenmu epsuslanduridu, elwette.
Xitay taratquliri kolin makérrasning mundaq dégenlikini alahide xewer qilghan: “Amérika qatarliq gherb elliri, ‛xitay hökümiti Uyghurlar we ularning medeniyitini yoqitishqa urunuwatidu‚ dégendek yalghan-yawidaq geplerni tarqitiwatqan bolsimu, emeliyet we öz kechürmishlirim ré'alliqning undaq emeslikini körsitip berdi”. U bu sözlirining asasi süpitide 2018-yili yerkendiki bir ussulchi we muqamchilarni terbiyelesh mektipini ziyaret qilghanda özining nahayiti chongqur tesirat alghanliqidek yétersiz hem waqti ötken tesiratini ispat süpitide tilgha alghan.
Melumki, kolin makérras awstraliyening birinchi ewlad Uyghurshunasi bolush süpiti bilen özining doktorluq dissértatsiyesini orxun Uyghur xanliqining tarixigha béghishlighan, shundaqla shu asasta kéyinche “Uyghur impériyesi” namliq kitabni neshir qildurghan idi. Eslide Uyghur tetqiqati bilen tonulghan bu kishi, 2014-yilidin buyan xitaydin kéliwatqan her xil nep, imtiyaz we mukapatlarning tesiri bilen asta asta tetqiqat yönilishini özgertken, shundaqla “Xitayni medhiyeleshte éghzi-éghzigha tegmey sayraydighan chet ellik bulbul” lardin birige aylan'ghan idi.
Bu qétimliq muhakime munbiride xitayning dépigha ussul oynighan yene bir shexs chingxu'a uniwérsitétining alahide tekliplik proféssori kanadaliq berri sa'utmandur. U yighinda qilghan sözide, Uyghur diyaridiki déhqanlarning nopusi, ishsizliq nisbiti, yer igilirining ehwali, ana tilini qollan'ghuchilar we diniy étiqad erkinliki qatarliq mesililerde xitay teminligen melumatlar boyiche, xitayning dégen yéridin chiqip sayrighan. U hetta pütünley xitay teyyarlap bergen san-sifirlargha tayan'ghan halda sélishturush élip bérip, xitayni yawropa we shimaliy amérika qit'esidiki tereqqiy tapqan döletler bilen her jehettin sélishturup yetküche maxtighan. U, xitay köchmenlirining Uyghur déhqanlirining yerlirini zorluq bilen tartiwéliwatqanliqini, Uyghur tilining ma'arip sistémisidin cheklen'genlikini, Uyghurlarni asas qilghan yerlik musulmanlarning diniy étiqadi we medeniyitining xitaychilashturuluwatqanliqini körmeske salghan. 1990-Yili kolombiye uniwérsitétida doktorluq unwanigha érishkendin buyan bir nechche dangliq uniwérsitétlarda oqutquchiliq qilghan tejribilik bir tetqiqatchining bügünki künde özige natonush bir sahege üsüp kirip xitayning ketminini chépishi, héch tekshürmeyla xitayning paydisigha zuwan sürüshi ilim sahesini heqiqetenmu epsuslanduridu!
Chet eldin teklip qilinidighan “Tetqiqatchi” we “Mutexessis” lerge ewetilgen teklipnamide mezkur munberning qeshqer tewelikidiki medeniyet izliridin biri bolghan mor budda ibadetxanisi xarabiyliqida élip bérilghan qidirip tekshürüsh ishlirining axirlashqanliqi munasiwiti bilen orunlashturuldighanliqi yézilghan. 1980-Yillarning axirida mezkur ibadetxanining saqlinip qalghan munari arxé'ologiyedin xewersiz tamchilar teripidin anche-munche rémont qilinip, 2019-yilighiche öz haligha tashlap qoyulghanidi. 2019-Yilidin bashlap bu ibadetxana xarabisi keng kölemde qézilip nurghunlighan asare-etiqilerning bayqalghanliqi xewer qilin'ghan. Hazirghiche bu xarabiliqning qedimki hindistan we ottura asiya buddizm medeniyitining qeshqer örnikini namayan qilidighanliqi bes-beste bayan qilinip kelgenidi. Bu qétim bu xarabiyliqqa “Budda dinining xitaygha tarqalghan 1-békiti” dégen nam bérilip, bu ibadetxanining “Hindistan bilen ottura asiya buddizmidin tashqiri yene xitay ottura tüzlenglikidiki xitay buddizmining tesirinimu özleshtürgenliki” dawrang sélin'ghan. Bu emeliyette medeniyet tarixini burmilap, yalghan delil oydurup chiqirip, ilmiy heqiqetni öz menpe'eti üchün suyi'istémal qilghanliqtin bashqa nerse emes. Xitay bu qétim qeshqerde uyushturghan bu munberge ilim saheside öz wijdani we mes'uliyitini yoqatmighan heqiqiy chet ellik alimlarning héchqandaq qiziqish körsetmesliki, ularning Uyghur diyarining medeniyet tarixining xitaylarning tesiri bilen emes, belki öz en'enisi boyiche musteqil tereqqiy qilghanliqini éniq bilgenliki sewebidindur.
Qisqisi, xitayning bu qétim atalmish “Chet ellik alim” larni rol aldurup, ularning awazi arqiliq özining siyasiy meqsitini ishqa ashurushqa urunushtin ibaret bir meydan saxta tiyatirining mahiyiti öz özidin ashkara boldi. Shexsiy menpe'et we imtiyazni dep xitayning dépigha ussul oynighan atalmish “Tetqiqatchi” larning ich yüzi ilim dunyasigha ayan boldi. Xitayning Uyghur diyarining tarixi we medeniyitini burmilap sherhiyleyshke urun'ghan bu heywetlik “Xelq'ara munbiri” netijisiz axirlashti. Dunya ilim saheside kespiy wijdani, ilmiy exlaqi we tetqiqat prinsipini yoqatmighan heqiqiy ilim igilirining héchwaqit xitayning menpe'et tozaqlirigha dessimeydighanliqi؛ peqetla kespiy exlaqi puchek, ilmiy iradisi sus kishilerningla xitay tashlighan yemchüklerning bichare qurbanlirigha aylinidighanliqi yene bir qétim ispatlandi!
***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu