Tarix bilen ré'alliq arisida: xitayning ming yilliq ottura asiya chüshi (2)
2022.04.15

Xitay tarixnamiliride “Gherbiy yurt” dep xatirilen'gen keng menidiki ottura asiya rayoni siyasiylashqan xitay tarixshunasliqida izchil “Xitayning gherbiy qismi” dep chüshendürüp kéliniwatqanliqi melum. Bu bolsa tarixni xitay hökümitining siyasiy muddi'alirigha mas keltürüp sherhleshni özlirige wezipe qilghan xitay “Alim” lirining “Shinjang ezeldin junggo zéminining bir qismi” deydighan sho'arsiman bayanlirining eng tüplük asasi hésablinidu. Ene shu gherbiy yurt tarixining miladi 8-esirlerdiki sehipisi shu zamanning eng qudretlik siyasiy küchliridin gherbke qarap shiddet bilen kéngiyiwatqan tang impériyesi (618-908) we islam dunyasining da'irisini sherqqe siljitiwatqan ereb abbasiylar impériyesi(750-1517) ning hazirqi perghane wadisida toqunushqanliqini körsitidu. Bu toqunush bolsa ottura asiya tarixining kéyinki ming yilliq musapisige mislisiz tesir körsetkenliki bilen alahide xaraktérlinidu.
Hazirqi dunxu'ang we qumul etrapidin taki gherbte xarezim wadisighiche, shimalda altay taghliridin jenubta qaraqurum boyidiki xoten we qeshqer etraplirighiche bolghan keng zémin'gha hökümranliq qilghan gherbi kök türk impériyesini halak qilghandin kéyin tang impériyesi 750-yiligha kelgende tibet impériyesinimu éghir halsizlandurghanidi. Ene shu waqitlarda abbasiylar impériyesining quteybe ibin muslim qomandanliqidiki sherqqe yürüsh qilghuchi qoshunlirining ishghaliyet da'irisi alliqachan semerqent we buxara rayonini kontrolluqqa alghan hemde ikki chong impériyening ottura asiya rayonini talishish kürishi resmiy bashlan'ghan. Sherq dunyasi bilen gherb elliri otturisidiki qedimki yipek yolining muhim ghol liniyesi bolghan bu rayonni öz ilikide tutush her ikki terep üchün ghayet zor siyasiy we iqtisadiy qimmetke ige idi. Ene shu meqsetni chöridigen halda ikki terep otturisidiki hel qilghuch urush 751-yili perghane wadisidiki talas (Talas) deryasi boyida yüz bergenliktin tarixta bu urush “Talas urushi” dep ataldi.
Her ikki tereptin az dégendimu yüz mingdin kishi qatnashqan, dep qarilidighan bu urushta koréyelik san'ghun gaw shyenji bashlap mangghan tang impériyesi qoshuni shu waqittiki asasliq türkiy xelqlerning biri bolghan qarluqlarni yallanma armiye qilip ishletken. Ereb qoshuni bolsa tang impériyesining esheddiy reqibi, dep qariliwatqan tibetler bilen ittipaqdashliq ornitip jengge teyyarlan'ghan. Shu yili iyulda talas boyidiki hel qilghuch urushta qarluqlar özlirining tang impériyesi bilen bolghan hemkarliqini chörüp tashlap ereb qoshuni bilen birlikte tang armiyesige hujum bashlighan. Urushta tang impériyesi éghir talapet yep az dégendimu 30 ming eskiri ölgen.
Talas urushidin kéyin tang impériyesining ötken bir esirde ottura asiya rayonigha yürüsh qilishta qolgha keltürgen barliq utuqliri köpükke aylan'ghan. Sherqshunas gigantlardin wiladimir bartold (V. V. Barthold) Bu urushqa baha bérip “Shübhisizki bu urush türkistan tarixida bu rayondiki yétekchi medeniyetning xitay medeniyiti yaki islam medeniyiti bolushini belgilidi” deydu. Bu urushta esir chüshken xitaylar bolsa sherq dunyasida izchil mexpiy rétsép qatarida saqliniwatqan yuquri süpetlik qeghez yasash téxnikisini islam dunyasigha élip kirip, islam medeniyitining kéyinki esirde dunyawi yétekchi medeniyetke aylinishigha türtke bolidu. Bu qétimqi urushning tarixtiki roli heqqide söz bolghanda jorj tawn uniwérsitétining proféssori jéymis milward (James Millward) mundaq deydu.
“Bu zor küchlerning hemmisila mushu rayonda öz'ara uchrashqan we tutushup körgen. Bu jeryanda diniy étiqad, medeniyet we siyasiy jehettiki almashturushlar otturigha chiqqan. Hazirdin misal alsaq buninggha oxshap kétidighan ukra'ina urushimu qarimaqqa rusiye bilen ukra'ina otturisida bolghandek körünidu. Emeliyette bolsa buninggha ariliship ketken terepler bek köp. 751-Yilidiki talas urushimu shundaq boldi. Bu qarimaqqa ikki impériye otturisida bolghandek qilsimu mahiyette ikki xil idé'ologiye we diniy étiqadning uchrishishi boldi. Shuningdek bu rayondiki kishilerning sherqtin kelgenlerge yaki gherbtin kéngiyiwatqanlargha sadiq bolushini belgilidi. Qarluqlar tézdin ereblerge yüzlinip, tang impériyesi bilen qarshilashti. Emma bu jaydiki eng chong perq hasil qilghan hadise shu boldiki, buningdin kéyinla yüz bergen en lushen isyanigha egiship tang impériyesining biz altisheher, jungghariye dégendek namlar bilen atawatqan da'iridiki tesiri kéyinki ming yil üchün axirqi qétimliq tesir bolup qaldi. Ereblerning ghelibisi mahiyette islam dinining tang impériyesi ijra qiliwatqan siyasiy yétekchilikni meghlup qilishi bilen xaraktérlendi. Tang impériyesi bolsa ene shuningdin kéyin özining bu jaylardiki qorghanlirini tashlap chékindi.”
Tang impériyesi ene shu teriqide ottura asiyadiki éghir meghlubiyettin tépicheklep qalghanda impériyening ulugh san'ghuni, tang impériyesining on chong herbiy rayonining üchige qomandanliq qiliwatqan yérim soghdi-yérim türk qandashliqi bolghan en lushen ( “Buxaraliq roshen” ) 755-yili 200 ming kishilik qoshun bilen impériyege qarshi isyan kötürüp, tézla chang'en (hazirqi shi'en) we loyangdin ibaret ikki paytextni ishghal qilghan. Buning bilen tang impériyesining ottura asiyadin siqip chiqirilishi mutleqliship, tang impératori shu'enzong xan ordini tashlap chéngdugha qéchip ketken. Paytextning qoldin kétishi bilen tang impériyesining halak bolushi qash bilen kirpik ariliqidiki ishqa aylinip qalghan. Ene shu waqitlarda tang impériyesining shimalidiki mongghuliye yayliqida 745-yili qurulghan Uyghur impériyesi “Sherqte qitanlar yurtidin gherbte altay taghlirighiche bolghan qedimki honlarning zéminigha warisliq qilghanche” tézdin qudret tépiwatqan bolghachqa halaket girdabigha bérip qalghan tang impériyesi Uyghur impériyesidin özlirige qarshi bu topilangni tinjitishqa yardem bérishni telep qilghan.
Xitay tarixnamiliride bu qétimliq yardem sorash jeryani hemde Uyghur impériyesining munqerzlikke yüzlen'gen tang impériyesini qandaq qutuldurup qalghanliqi heqqide ghayet zor melumatlar xatirilen'gen. Bu jeryanda tang impériyesining weli'ehdisi li ku'a (kéyinki impérator tang dézong) ning herbiy yardem sorighuchi elchi süpitide Uyghurlarning paytexti orda baliliq shehirige kelgenliki, qobul qilish murasimida li ku'a Uyghur impérator bayan churgha tizlinip salam bérishni hemde qaghan'gha hörmet bildürüsh yüzisidin Uyghurche ussul oynashni ret qilghanda qattiq qamchilan'ghanliqi, ikki terepning herbiy yardem heqqide söhbetliship “Uyghurlar ikki paytext (chang'en we loyang) ni qayturup élip bergendin kéyin bu ikki sheherdiki pütün bayliq we qiz-chokanlar Uyghurlargha mensup bolidu؛ sheher tang ordisigha qayturulidu” dégen mezmunda shertname tüzgenliki qatarliq tarixiy weqeler royapqa chiqqan. Shu qatarda kélishim boyiche tang impératori tang suzongning öz qizi ninggo melike Uyghur impériyesining qaghani bayan churgha xotunluqqa bérilgen. Bu xildiki ehwallar miladi 759-yili tiklen'gen “Bayan chur menggü téshi” dimu “Qoy yili (757-yili) da bériptu we yoqitiptu. Shundaq qilip keldi. Ikki qizini sowgha qilip berdi. Sözingizni yirmay, dédi. Xata ish qilmay, dédi” dégen shekilde bayan qilinidu. Uyghur impériyesining qandashliq jehette özliri bilen köp yéqin bolghan en lushen'ge emes, eksiche tang impériyesige bu qeder hel qilghuch yardem bérip ularni halakettin qutuldurup qélishi heqqide söz bolghanda proféssor jéymis milward bu yardemning pütünley soda xaraktéride bolghanliqini, buningda Uyghur impériyesining shu waqittiki tüplük menpe'eti aldinqi orun'gha qoyulghanliqini alahide tekitleydu.
“Uyghurlar néme üchün en lushen'ge emes, tang impériyesige yardem béridu dégen'ge kelsek, buningda Uyghurlar rawurus maddiy menpe'et wede qilin'ghanliqi üchün bu ishqa arilashqan. Chünki buningda chang'en we loyang sheherliri muhim salmaqni igileytti. Shunga bu yardem pütünley sodilishish asasida emelge ashqan. Del shundaq bolghanliqi üchün ular otturisidiki kélishimde topilangchilar igiliwalghan paytextlerni uyghur impériyesi qayturup élip bersila tang impériyesi ularning ashu sheherdiki xalighan nersini élip kétishige ruxset qilghan. Ular en lushen'ge yardemleshse uningdin unche köp menpe'et alalmaydighanliqini oylighan bolushimu mumkin. Shunga bularning hemmisi emeliyette bir meydan soda, xalas.”
Uyghur impériyesi ene shu teriqide tang impériyesining ichki ishlirigha biwasite qol tiqishqa bashlighan waqitlardin tartip tang impérye'isi Uyghurlargha tayinip özlirining mewjutluqini we ichki bixeterlikini kapaletke ige qilip kelgen. Bu bolsa tang impériyesining kéyinki yérim esir mabeynide yene bir küchlük reqibi bolghan tibet impériyesini iskenjige élishta qollinip kelgen “Uyghurlar arqiliq tibetlerni cheklesh” siyasitining asasi bolghan. Kéyinki waqitta charwichiliq igilikini asas qilghan Uyghur impériyesi uda birnechche yil dawam qilghan éghir qurghaqchiliq we qehetchiliktin impériyening iqtisadi jan tomuri sunush girdabigha kélip qalghanda tang impériyesi ularning yardem telipige jawab qayturmighan hemde buni “Közge qadalghan miqni yulup tashlash” ning pursiti qilghan. Netijide 840-yiligha kelgende uyghurlargha béqindi boluwatqan qirghiz qebilisi tang impériyesining astirtin medet bérishi arqisida 80 ming kishilik qoshunni bashlap paytext ordubaliqqa atlan'ghan. Qaghan ordisidiki wezir külüg bagha qirghizlar bilen yoshurun kélishim hasil qilip ichki jehettin masliship bergen. Ene shu teriqide impériye halak bolghandin kéyin ularning köp qismi esirler boyi türklerning asasliq makanliridin bolghan, kéyinche Uyghur impériyesining ilikide bolghan tengri téghi boylirigha köchken. Buning bilen ular hazirqi gensu ölkiside dunxu'ang shehirini paytext qilghan shaju Uyghur xanliqi we turpanda “Idiqut Uyghur döliti” ni, tarim wadisida bolsa “Qaraxaniylar döliti” ni qurup chiqqan. Uyghurlarning bu rewishte türklerning ornini élip yipek yolidiki medeniyet serkerdisi we siyasiy rehber bolup qélishi heqqide söz bolghanda proféssor jéymis milward buning köp qirliq tesirge ige tarixiy hadise ikenlikini alahide tekitleydu.
“Tarixiy xatiriler bizge qirghizlarning Uyghur xanidanliqini weyran qilghanliqini éytip béridu. Bu xelqning shu waqittiki nami ene shundaq bolup, kishiler asanla bu namni hazirqi qirghizistan bilen arilashturup qoyidu. Emma ular Uyghur impériyesini weyran qilghandin kéyin özliri bir xanidanliq qurup chiqalmidi, mongghul yayliqidin bashqa jayghimu ketmidi. Uyghur impériyesining halak bolushigha yoshurun'ghan sirlar bek köp. Némila bolmisun Uyghurlar bolsa gherbke köchüp hazirqi turpanda yene bir Uyghur dölitini berpa qilip chiqti. Idiqut we beshbaliq (besh sheher) ni qosh paytext qilghan idiqut döliti taki 13-esirgiche yipek yolida bekmu muhim rol oynap keldi. Kéyinche mongghul impériyesining gherbke yürüsh qilishidiki eng muhim ittipaqdashliridin boldi. Uyghurlar idiqut rayonida özlirining türk-runik yéziqidin bashqiche bolghan qedimki Uyghur yéziqini ijad qildi hemde yipek yolidiki asasiy yéziqlarning biri bolup qaldi. Buning bilen Uyghurlar olturaq turmushqa ötken hemde özining musteqil yéziqi bolghan xelqqe aylandi. Bu yéziqni kéyinche mongghullar we manjular qobul qildi. Ene shu teriqide köchmen Uyghurlar tézdin yipek yolidiki siyasiy pa'aliyetlerde, shuningdek gherb bilen sherq dunyasi otturisidiki medeniyet almashturushta köwrüklük rolini oynighuchi xelq bolup qaldi.”
Mana shundaq qilip tang impériyesining 751-yilidiki talas urushida éghir meghlubiyetke uchrishidin kéyin ularning ottura asiyagha kéngeymichilik qilish arzusi üzül-késil meghlup bolup, xitayning siyasiy tesiri bu rayondin pütünley siqip chiqirilghan. Shuningdek bu rayonning türkiy tilni asas qilghan siyasiy we medeniyet sistémisi muntizim shekilde yaritilghan. Taki 1755-yiligha kelgende manjularning gherbtiki jungghar mongghullirini yoqitish urushida manju armiyesi jungghariye wadisini ishghal qilghan hemde buninggha ulapla öz zamanisida “Altisheher” dep atiliwatqan tarim wadisi'i ishghal qilin'ghan. Altisheherdiki xoja ewladlirining we yaqub beg bashchiliqidiki qoqan küchlirining köp qétimliq qarshiliqlirini qanliq basturghandin kéyin 1884-yiligha kelgende ching impériyesi bu jayda ölke tesis qilip uninggha “Yéngi chégra” yaki “Yéngi térritoriye” dégen menide “Shinjang” dep isim qoyghan. Ene shu teriqide xitayning ming yildin oshuq shérin chüsh halitide turup kelgen arzusi manjularning qoli arqiliq Uyghur diyarining teqdirini yene bir qétim xitaygha baghlap qoyuldi. (Tügidi)