tashpolat tiyipning tutulushi uyghurning sözde bar, emelde yoq siyasiy hoquqlardin toluq inkar qilghanliqining béshariti bolup qaldi. 1955-yili uyghurlar aptonomiye hoquqigha ériship 2020-yiligha kelgende shinjang uniwérsitétigha tunji qétim xitaydin bash mudir qoyuldi. tashpolat tiyip 2002-yili uyghurlarning til hoquqining aliy ma'arip saheside emeldin qaldurulghanliqigha, 2012-yili étiqad hoquqining jama'et sorunlirida ashkara cheklen'genlikige ishxanida turup shahit bolghan bolsa, 2017-yiligha kelgende insanliq dunyasigha mensup barliq heq hoquqlardin mehrum qilinghanliqini qamaqxanida turup, özining hayati bedilige ispatlighan boldi. mektep toridiki uniwérsitét tarixidiki mudirlar qatarida jallat shing shiseyning ismi sherep taxtisigha ésilghan bolsa, tashpolat tiyipning ismi, töhpisi we resimi chiqirip tashlandi.
méning 1998-yili tashpolat tiyip bilen tonushup qélishim bir dostum yazghan maqale seweblik bolghan idi. shinjang téléwiziye istansida ishleydighan ümid ghéni uyghurlardiki chüshke bolghan chüshenchiler heqqide bir parche maqale yazghan idi. méning tewsiyem bilen bu maqale «shinjang uniwérsitéti imliy jurnili» gha ewetilgen bolsimu, uzaq saqlitilip bésilmaydighan boptu. ümid bilen meslihet qilip, bu ishni mezkur jurnalning bash muheriri tashpolat tiyipqa dep baqmaqchi bolduq.
tashpolat tiyip aldi bilen ümidning qayturulghan maqalisini qoligha élip birer qur köz yügürtken boldi. andin maqalining qisqiche mezmuni we neqil menbeliri heqqide biraz paranglashti. eserning bésilmasliqigha körsitilgen «xelq qobul qilalmaydu» dégen sewepni anglap olturup sel narazi bolghandek bolup qapaqliri türüldi. u xuddi özige sözlewatqandek qilip: «‹shinjang uniwéristiti ilmi jurnili› ya ammiwi jurnal bolmisa, ya bu xelq ishlar idarisige qarashliq teshwiqat jurnili bolmisa, némishqa xelqning qobul qilish-qilmasliqini bir ilmiy maqalini bésish-basmasliqqa ölchem qilghandu? eger biz bir ilmiy eserge penni, pakitni emes, ammining bahasini ölchem qilsaq, bizning partiye mektepliridin perqimiz qalamdu?» dep ghudurap ketti. andin jurnal tehrir bölümige téléfon qilip körsetme bergendek qiliwédi, maqale bésilidighan boptu.
shu küni tashpolat tiyip bilen teshwiqat bilen tetqiqatning perqi, ilim bilen idé'ologiyening munasiwetliri heqqide paranglashqan iduq. shu chaghda yaponiyede doktorluqta oqup qaytip kelgen sanaqliq kishilerning biri bolghan bu kishining qarashliri manga tesir qilghan bolsa kérek, bezi sözliri hélimu ésimde. uning ziyaliylarning hakimiyet, jama'etchilik we jemiyetning östürüsh we chöktürüshliridin xaliy izdinishi, musteqil pikir qilishi lazimliqini tekitlishi manga yéngiliq tuyulghan idi. u ilimning zamangha we hökümranlargha béqip özgirip turidighan idé'ologiyelerdin perqlinidighan xususiyetliri heqqide éytqanliri hélimu ésimde.
shinjang uniwérsitétida magistirliq üchün oquwatqan chaghlirimda, bir dostum uning oqughuchisi idi. jughrapiye fakultéti ishxanisi esleheliri mektep boyiche eng zamaniwi we toluq bolup, kompyutérlarning süriti eng téz idi. bezide kompyutérda qilidighan we élxetler achidighan ishlarni shu yerde béjirettim. bir küni shu ishxanigha kirsem, bir tutam xetler shire üstige döwilep qoyuluptu. qarisam her qaysi wilayetlerdiki ottura mektep oqughuchilargha ewetilidighan xetler iken. dostumning éytishiche, bular tashpolat tiyip her qaysi yurtlarda oquydighan oqughuchilarning meslihet sorap yazghan xetlirige ewetilidighan jawab xetler iken. u chaghda téléfon omumliship, qolida salam xet yazidighan ishlar tügigen idi. tashpolat téyiptek hem bir aliy mektepning mu'awin mudiri, hemde shu chaghdiki yéngi kesip bolghan yiraqtin sézish kespining xitayda tonulghan mutexessisi bolup aldirash ishlewatqan bir kishi üchün shunche köp xetlerge qelemde bir birlep jawab yézishi tesewwurgha sighmaydighandek tuyulatti. dostumning déyishiche, tashpolat tiyip oqughuchilardin kelgen her qandaq xetke zérikmey, bir-birlep jawab qayturup ulargha meslihet béridiken, munasiwetlik orunlar bilen alaqe qilip ular uchrighan qiyinchiliqlargha yardemde bolidiken.
tashpolat tiyip bilen axirqi körüshken waqtimiz 2008-yili shinjang uniwérsitétida échilghan mazar muhakime yighinida bolghan idi. yighinni rahile dawut uyushturghan bolup, bügünki tutqun ziyaliylardin arslan abdulla, ömerjan nuri, abliz orxun qatarliqlarmu ishtirak qilghan idi. yighinning so'al-jawab qismida oqughuchilar mazarlar qaturushning toghra-xataliqi heqqide so'al sorashti. tashpolat tiyip shu chaghda «örp-adet dégenning toghra-xatasi bolmaydu. mazar qaturush hazir erebistanda bolmighan bilen, ottura asiyadin tartip taki iran, türkiyege qeder mewjut örp-adet. u dégen bir ijtima'iy hadise, jemiyetning tereqqiyatigha egiship uyghunlishalisa dawam qilidu, namuwapiq tereplerde özlükidin özgirish bolidu,» dégendek sözlerni qilip, yapunlarningmu bashqilarning közige xatadek körünidighan örp-adetlirining barliqini sözlep ötken idi. shunga chaghda manga eng tesir qilghini uning «örp-adetning toghra-xatasi bolmaydu» dégen sözi idi. u chaghlarda uyghur örp-adetliri taratqularda omumyüzlük tenqid obyéktigha aylinip qalghan bolup, milliy eneniler héli yaponlarning, héli ereblerning, héli türklerning adetliri bilen sélishturma qilinip yeklenmekte, xatagha chiqirilmaqta idi.
tashpolat tiyip ana tilni qoghdashqa qolidin kelgen tirishchanliqni körsetkinidin xewerdar idim. u «shinjang uniwérsitéti ilmi jurnili» ning uyghurche tebi'iy pen qismini izchil chiqirishta ching turup kelgen, uyghur tilining tebi'iy pen sahesidin yeklinishining aldini alghan iken. uningdin bashqa u yene «qurghaq rayonlar tetqiqati» dégen yene bir ilmiy jurnalningmu izchil neshr qilinishigha we uyghurche memliketlik yadroluq jurnal qatarigha kirgüzülüshige hesse qoshqan iken.
tashpolat tiyip bilen 2016-yili körüshken, hazir amérikada yashawatqan bir oqughuchisining éytishiche, u 2016-yili uyghur oqughuchilarning shinjang uniwérsitétida oqushtin waz kéchip misir, türkiye we se'udi erebistanlargha ketkenlikidin échinghanliqini éytqan iken. shu chaghda hetta mezkur uniwérsitétning jughrapiye fakultétida oqughan we oquwatqan aspirant oqughuchilarningmu oqush tashlap chetellerde ilahiyette oqushni tallighanliqigha qayghurghan iken. tarim wadisining yépincha ösümlüklirini tekshürüsh, toghraqlar we yulghunlarning uyghur tupraqlirining qumliship kétishining aldini élishtiki roli heqqidiki tetqiqatqa yétekchilik qilidighan bir alim wetenning toghraq we yulghunliri bolghan yashlarning qumdek éqip, tozghaqtek tozup kétishige chidimighan bolushi mumkin.
tashpolat tiyip 1958-yili ghuljada tughulghan. 1983-yildin bashlap shinjang uniwérsitétida oqutquchi bolup ishligen. 1992-yili yaponiyediki tokyo tebi'iy penler uniwérsitétida doktorluq unwanigha érishken, hemde shu yili ana mektipige qaytip kélip xizmitini dawam qilghan. 1996-yili shinjang uniwérsitétining mu'awin mudirliqigha teyinlen'gen. 2012-yili bash mudirliqqa östürülgen. 2008-yili firansiyede pexri doktorluq unwanigha érishken.
u tetqiqat hayatida 80 parchidin artuq iliy maqale élan qilghan. 13 türde her xil tetqiqatlargha yétekchilik qilghan. 2017-yili gérmaniyediki tetqiqatchilar bilen hemkarliship qiliniwatqan bir tetqiqat türi üchün yighingha mangghan esnada tutqun qilghan. tashpolat tiyipning tutqun qilinghanliq xewiri chiqqandin kéyin, amérika jughrapiye ilmiy jemiyiti, firansiyediki tetqiqatchilar uni qutquzush üchün heriketke ötken. emma xitay hökümiti uning qeyerge qamaqliq ikenliki heqqide uchur bérishtin özini qachurup kelmekte.