Doktor xen lyenchaw: bankok partlash weqesi junggogha bérilgen bir signal
2015.09.14

Nöwette, bankok partlash weqesi abduraxman abdusattar isimlik xitay pasporti kötürgen bir shexske kilitlinip qaldi. Hazir uning nede ikenliki türkiye bilen tayland otturisidiki ixtilapqa aylandi.
Tayland hökümiti uning istanbulgha ketkenlikini ilgiri sürse, türkiye hökümiti undaq bir shexsning türkiyege kirgenlikini ret qilmaqta.
Tayland hökümiti ötken jüme küni élan qilghan uchurida pasportning rast-yalghanliqigha chöshenche bermigen. Biraq bankoktiki partlashning “Achquchluq adimi” abduraxman abdusattarning partlashtin bir kün awwal bén'galgha ketkenlikini élan qilghan.
Bén'gal hökümiti bolsa abduraxman abdusattar isimlik kishining 16-awghust bén'galgha kirgenlikini, biraq uning 30-awghust béyjinggha uchup ketkenlikini ilgiri sürgen idi.
Bügün tayland da'irilirining u kishini 30-awghust jet hawa yollirining ayropilanigha olturup, yéngi déhligha, u yerdin abudabigha, abudabidin istanbulgha uchqanliqini élan qilishi türkiyening ret qilishigha uchridi.
Tayland saqchi bayanatchisi prowan tawérnsiri “U 31-awghust istanbulgha uchqan. Istanbul uning axirqi békiti ikenliki éniq” dégen idi.
Biraq birleshme agéntliqining xewer qilishiche, yuqiri derijilik bir türk emeldari gumandarning türkiyege qéchip kirgenlikini ret qilip, “Undaq bir kishining türkiyege kirgenlikige da'ir qéchqandaq xatire yoq. Tayland da'ilirimu bizge bir térrorluq gumandarining türkiyege seper qilghanliqini melum qilmidi” dégen.
Tayland hökümiti hazirgha qeder weqe Uyghurlargha chétishliq ikenlikini ashkara tilgha almighan bolsimu, lékin xelq'ara axbarat tekshürüsh nishani Uyghurlargha qarap kétiwatqanliqini melum.
Bu ehwal d u q ning diqqitini qozghighan. U yéqinda tayland da'irilirini ochuq-ashkara bolushqa, barliqi uchurlarni toluq élan qilip, orunsiz guman peyda qilmasliqqa chaqirghan idi.
Amérika xadson tetqiqat institutining tetqiqatchisi doktor xen lyenchaw ependi, nöwette délo tekshürüsh basquchida kétiwatqanliqini eskertip, bu ehwalda hazir xulase chiqirishqa baldurluq qilidighanliqini bildürdi.
Xen lyenchaw: aldi bilen pütkül weqening jeryani éniq emes. Uning tekshürüsh basquchi tamamlanmidi. Bu ishqa qanchilik adem chétishliq unimu bilmeymiz. Uning arqa körünüshi qandaq, uning arqisidiki teshkilat qandaq teshkilat köpchilik bularni bilmeydu.
Bu ehwalda uninggha qarita köpchilik éghir bésiq bolushi kérek. Bir-ikki gumandarni depla pütün ishni Uyghurlargha artip, ularni térorchigha chiqirishqa bolmaydu. Pütün Uyghurgha térrorluq qalpiqi kiydürüp zerbe bérish, bu kompartiye izchil qollinip kelgen usul. Bu biz alahide hoshyar bolushimiz kérek bolghan nuqtidur.
Bu yil 17-awghust bankok sheher merkizidiki érawan hindi ibadetxanisining yénida yüz bergen partlash weqeside 20 adem ölgen. Ölgenler ichide chong quruqluq we xongkongluq xitaylar xéli salmaqni igileytti.
Tayland axbarat partlashni izchil taylandning bu yil 7-ayda nurghun musheqqetler bilen aran qéchip chiqqan 109 neper Uyghur musapirni xitaygha qayturup bérishige baghlap, bu bir öch élish herikiti bolushi mumkin, dégen pikirni ilgiri sürgen.
Lékin doktor xen lyenchawning qarishiche, partlash heqqide xulase chiqirishqa hazir baldurluq qilsimu, biraq partlash xitaygha bérilgen küchlük signal.
U, eger junggo özining hazirqi basturush siyasitini dawamlashturuwerse, u Uyghurlarni radikallashturidu. Netijide bu Uyghurlarni uninggha taqabil turushning xelq'ara radikal charilirigha bash urushqa mejburlaydu.
Xen lyenchaw mundaq dédi: junggo Uyghurlargha hörmet qilmisa, ularning diniy örp-adet we medeniyitige hörmet qilmisa, ulargha dawamliq zerbe berse, bu choqum Uyghurlarni radikallashturidu. Burun shinjangda bolupmu shinjangning jenubiyda iqtisadi tereqqiyat tekshi bolmidi. Junggoning bayliqni bulang-talang qilishi, yer sharilishishning bésimi Uyghurlarni kapaletsiz ehwalgha chüshürüp qoydi.
Diniy étiqad özining yölinishini yoqitip qoydi. Ulargha héchnéme qalmidi. Bu ularni yéngi bir meniwi izdinishke itterdi. Chünki, bundaq hujum a'ilining yimirilishini, ijtima'iy qimmet qarishining parchilinishini peyda qilip, ijtima'iy turaqsizliq keltürüp chiqiridu.
U jem'iyetning burunqi en'enige qaytish arzusini kücheytidu. Bu ehwalda diniy radikalliq bash kötürüp, u nurghun yashlarni jelp qilidu. Esli kompartiye qattiq diqqet qilidighan, yashlarni bu nuqtigha qistap aparmasliqi kérek idi.
Hazir, Uyghur qarshiliq herikiti téxi xelq'ara küchler bilen birleshmidi. Eger u xelq'ara térrorluq küchler bilen birleshse, uning buzghunchiliq küchi téximu éghir bolidu.
Xen lyenchaw yene, nöwette, xitayning xelq'ara iqtisadi pa'aliyiti kéngeytip, ottura-sherq, ottura asiya, afriqa, jenubiy amérika, sherqiy-jenubiy asiyada nurghun meblighi we junggo karxanilirining barliqini barliqini bildürdi.
Uning körsitishiche, junggo basturushni toxtitip, Uyghur mesilisini muwapiq hel qilmisa, kelgüside bu nersiler hujum nishanigha aylinip, junggo iqtisadi éghir tehditke uchraydu.
Xen lyenchaw yene mundaq dédi: xenzular bilen Uyghurlar otturisidiki yarishishni choqum emelge ashurush lazim. Andin iqtisad we bayliq teqsimatini qaytidin tengsheng kérek. Biraq hemmidin awwal Uyghurlarning medeniyiti, diniy étiqadi we tallishigha hörmet qilish zörür. Shuning bilen birge, bashqilarning kishilik hoquq hörmet qilish lazim.
Andin tebi'iy bayliqni teng shérik bolush kérek. Siz yerlik xelq héchnéme bermey, shinjangning pütün néfitini ichkirige élip ketsingiz bolmaydu. Ularni jenubiy shinjanggha oxshash namrat qoysingiz elwette bundaq namrat yerlerde térrorluq téximu asan bash kötüridu. Siz medeniyet, diniy étiqadini bongsingiz ularni amalsiz ehwalgha chüshürüp qoysiz.
Malayshiya hökümiti düshenbe küni bankoktiki partlash weqesige chétishliq 3 kishining qolgha alghanliqini élan qilghan. Malaysi'a bash saqchi nazaretchisi xalid abu bekirning qeyt qilishiche, qolgha élin'ghanlarning ikkisi malayshiyaliq, biri pakistanliq bolup, mayalsiyaliqlarning biri ayalken.
Lékin tayland terep qolgha élin'ghanlarning qanunsiz qachaqchilarmu yaki partlash weqesige chétishliq kishilermu bu téxi éniq emeslikini bildürgen.
Malayshiya bash saqchi nazaretchisi xalid ebu bakir, bu ücheylen tayland terep teminligen uchurgha asasen qolgha élindi, dégen. Biraq u ularning qachan, qeyerde qolgha élin'ghanliqi, qandaq jinayet bilen eyiblinidighanliqini éytmighan.
Tayland saqchi bayanatchisi prawut bolsa bomba qoyghan shexsning malayshiyagha qéchip ketken bolushi mümkinlikini ilgiri sürgen. Lékin xalid abu békir, bu ihtimalliqqa jawab bérishni ret qilghan.