Taylandtiki partlash weqesining Uyghurlargha chétilishi Uyghurlar uchrawatqan zulumning ipadisi, dep qaralmaqta

Taylandtiki partlash weqesining Uyghurlargha chétilishi chet'el axbaratliriningmu diqqitini qozghidi. Közetküchiler bu heqtiki mulahiziliride taylandtiki partlashning Uyghurlargha chétishliq bolush éhtimalliqi xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan zerbe bérish siyasitini yene bir qétim kishilerning yadigha saldi, dep baha bergen.

Taylandning bangkok shehiride 20 din artuq kishining ölümige seweb bolghan partlash üstide tekshürüsh téxi ayaghlashmighan bolsimu, emma tayland saqchi da'iriliri bu qétimliq partlash weqesining jinayet gumandarliri dep tutqun qilin'ghan mir'eli yüsüp we bu weqening pilanlighuchi'isi dep qariliwatqan abduraxman abdusattarning her ikkisining tughulghan yéri shinjang, dep yézilghan xitay pasportluq kishiler ikenlikini tilgha élishi bilen xelq'araning diqqiti yene Uyghurlargha merkezleshti. Bügün bu heqte “Yershari we mektuplar” namliq gézitte élan qilin'ghan mulahizide, mezkur weqening xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan basturush siyasitini yene bir qétim yoruqqa chiqirip bergenliki bildürüldi.

Muxbir natan wendérkilippi teripidin yézilghan maqalide, yéqinqi yillarda taylandqa qanunsiz yollar arqiliq kirip, bu yerdin bashqa yollar arqiliq türkiyege qachidighan Uyghurlarning köplep ketkenliki, ularning éniq sanini bilish mumkin bolmisimu, emma tayland saqchi da'irilirining qoligha chüshüp qalghanlarningla nechche yüzdin ashidighanliqigha qarighanda, qachaq yollar arqiliq taylandqa kiriwatqan Uyghurlarning sanini mingdin ashidu, dep qarashqa bolidighanliqini bildürgen. U awstraliye uniwérsitétining proféssori, Uyghur éli tetqiqatchisi maykil kilarkning sözini neqil qilip turup, buning Uyghurlarning tunji qétim yurtlirini tashlap qéchishi emeslikini, gomindang mezgilide we xitay kommunistliri kelgendin kéyinmu bir qanche qétimliq zor köch-köchlerning bolghanliqini misalliri bilen bérip ötken. Tetqiqatchi maykil kilark ependi muxbirgha “Uyghurlarning hazirqi bu qéchish dolquni xuddi eyni yillardikige oxshashla ularning xitay hökümitining yerliktiki siyasetlirige bolghan naraziliqidin bolmaqta” dégen. U yene eskertip “Bu ehwal shundaqla hem xitay hökümitining sözliridiki ziddiyetni ilgiriligen halda yorutup béridu. Chünki xitay bir yaqtin öz chégrasi ichide térrorluq tehditi barliqini ilgiri sürgen bolsa, yene bir yaqtin bolsa xitayning milliy siyasitining shinjanggha parawanliq we muqimliq élip kelgenlikini ilgiri sürüp kelgen” dégen.

Muxbir natan wendér kilippi maqalisi dawamida, xitay hökümitining muqimliqqa kapaletlik qilish siyasetlirining oxshash waqitta yerlik medeniyetni ajizlashturush we uni kontrol qilishnimu öz ichige alidighanliqini bildürgen we munularni bayan qilghan: “Xitay hökümitining siyasetliri uzun muddetlik qamaq jazalirini we qattiq teqib qilishni öz ichige alghan. Ular Uyghur ata-anilirining balilirigha din ögitishige arilishidu. Mekteplerde nurghun derslerni Uyghur tilida bérish emeldin qaldurulghan. Uyghur élining bir qisim jaylirida yerlik hökümetler hetta musulman ammisigha haraq-tamaka sétishni teshwiq qilish arqiliq muqimliqni saqlashqa urundi. Adette Uyghur élida hökümet we dölet organliridiki xizmetchilerning ish ornida namaz oqushi cheklinidu. Ramzan mezgilide rozi tutushi cheklinidu. Meschit etrapliri we poyiz istansilirini herbiyler xuddi urush waqtigha oxshash aptomatik qorallar bilen qorallinip charlaydu.”

Muxbir yuqiridiki ehwalgha qarita tetqiqatchi maykil kilark ependining sözini neqil qilghan. Maykil ependi sözide “Menche bu yerdiki mesile, xitay hazir öz qoli bilen özige bala tériwatidu. Xitay tinch yollar arqiliq naraziliqini ipadileydighan we öktichilik qilidighan yollarni étiwetkendin kéyin, u yerde qalidighini peqet zorawanliq bolidu. Shunga bundaq bir shara'itta bir qisim Uyghurlar xelq'ara jihad herikitige qatnishish arqiliq xitay hakimiyitige we yaki impéri'alizmgha qarshi küresh qilmaqchi bolghan bolsimu heyran qalghuchiliki yoq” dégen.

Muxbir sözide, xitaydin qéchip chiqiwatqan Uyghurlarning zadi qanchilik derijide bundaq zorawanliqqa ishtirak qilish niyiti barliqining éniq emeslikini, chünki nurghunlirining peqetla özlirige yaxshiraq hayat izdepla chet'ellerge chiqidighanliqini, ularning qanunsiz yollarni tallishidiki sewebning bolsa Uyghurlarning pasport élishtiki qiyinchiliqtin kélip chiqqanliqini bildürgen. Muxbir yene jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robértisnimu ziyaret qilghan. Shan robértés ependimu sözide nurghun Uyghurlarning meqsitining peqet xitaydin qéchish ikenlikini, radikal guruppilargha qatniship qalghan Uyghurlarningmu bir qisimlirining bu guruppilargha tasadipiy qatniship qalghanliqini, yeni bu kishiler yat elge qéchip chiqqanda mushundaq teshkilatlargha adem qobul qilidighanlar bilen tonushup qalghanliqtin bolghanliqini bildürgen.

Muxbir natan maqalisi axirida, xitay hökümitining chet'ellerge qéchip ketken Uyghurlarni qayturup ekétish üchün zor küch chiqiridighanliqini, etraptiki qoshna döletlerge adette meblegh sélish, tijaret qilish wediliri bilen qéchip chiqqan Uyghurlarni qayturup ekitidighanliqini, ulargha hetta térrorrluq jinayiti artidighanliqini we hazirghiche qayturup kétilgen nurghun Uyghurlarning iz-dérikining bolmighanliqini bayan qilghan.