Richard bérnstéyn: “Uyghurlarning biz üchün tehdit emesliki aydinglashmaqta!”

Pütün dunyani lerzige keltürgen “11-Séntebir weqesi” bolup uzun ötmey 22 Uyghur mehbusning qorqunchluq nami pur ketken gu'entamo türmisige élip kélinishi shu waqitlardiki yene bir chong xewer témisi bolup qalghan idi. Emma bu Uyghurlar özlirini afghanistan we pakistandiki yerlik xelqning “Térrorchilarni melum qilish” heqqidiki uqturushta éytilghan besh ming dollarliq mukapat üchün amérika armiyesige tapshurup bergenlikini, özlirining peqet xitayning zulumdin qéchip chet'elge chiqish jeryanida “Xata waqitta, xata orunda qolgha chüshüp qalghanliqini” heqqide köp qétimlap chüshenche berdi. Emma xitay hökümitining bu Uyghurlarni “Sherqiy türkistan islam herikiti” namliq bir teshkilat bilen baghlishi eyni waqittiki térrorluqqa qarshi birliksep ezalirini izdewatqan amérikigha baghlinip qaldi. Shuningdin uzun ötmey amérika hökümiti “Sherqiy türkistan islam herikiti” namliq teshkilatni “Térrorluq teshkilati” dep élan qildi.

Amérika hökümitining eyni waqitta peqet iraq mesilisi sewebidinla xitayning shertige qoshulghanliqi heqqide söz qilghan jorjitawn uniwérsitétining proféssori jéymis milward mundaq deydu:

“Xitay xelq jumhuriyiti nahayiti tézla bu pursettin paydilandi. Shuningdek ‛bölgünchilik‚ yaki Uyghurlarning naraziliqigha mensup barche hadisilerni ‛térrorluqqa da'ir mesililer‚ dep jakarlidi. Shu waqitlarda amérika we xitay bu mesilide ‛hemkarlashti‚: amérika hökümiti ‛sherqiy türkistan islam herikiti‚ namliq bu Uyghur teshkilatini ‛xelq'araliq térrorluq teshkilati‚ dep élan qilishqa qoshuldi؛ buning ‛heqqi‚ ge xitay hökümiti amérikining iraqqa qoralliq mudaxile qilishigha ijazet bérish toghrisida birleshken döletler teshkilatida ötküzülgen awaz tashlash yighinida awaz bérishtin waz kechti.”

19-Mart küni “Atlantik” torida élan qilin'ghan richard bérsntéyn imzasidiki mexsus maqalida del mushu mesililerning arqa körünüshi, buning tereqqiyati we hazirqi ehwali tepsiliy muhakime qilinidu. Maqale aptori alahide diqqet qilghan bir nuqta on nechche yilgha sozulghan soraq jeryanida bu Uyghurlarning yaki bashqa atalmish “Térrorchi” Uyghur teshkilatlirining héchqachan amérikigha yaki uning ittipaqdashlirigha qarshi birer térrorluq pa'aliyetlirige qatniship baqmighanliqidur. Shundaq bolsimu eyni waqitta boz hökümiti qanuniy ispatlar mewjut bolmighan ehwaldimu bu Uyghurlarni qoyup bérishni arqigha sozup kelgen. Emma aridin on nechche yil ötkende gu'antanamo türmisige qamalghan 22 Uyghurning hemmisi héchqandaq térrorluq teshkilati yaki pa'aliyitige chétishliqi yoq ikenliki ispatlinip, türkümlerge bölünüp herqaysi jaylargha yerleshtürülgen.

Ashu Uyghurlar eyni waqitta makan tutqan afghanistandiki tora bora rayoni heqqide söz bolghanda jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robértis mundaq deydu:

“Bu meshiq bazilirining zadi qandaq orun ikenliki heqqide tepsiliy matériyallar mewjut emes. Ularda AK-47 tipliq aptomattin biri bolup, ular adette buning bilen oq étishni meshiq qilidiken. Ular buningdin bashqa waqitlirida asasen özliri turuwatqan ashu tashlanduq makanni onglash bilen meshghul bolghan. Ularning ademliri on'ghimu yetmeydu. Ular bu jayda ‛yurtimizda inqilab qozghaymiz‚ dep qoral meshiqi qilghan. Mana mushu xildiki térrorluq teshwiqatliri xitay hökümitining Uyghurlarni térrorluqqa baghlap turup basturushigha köpligen qulayliqlarni yaritip berdi. Ular buningda melum nuqtidin alghanda ishni nahayiti chirayliq jöndep ketti, désekmu bolidu. Emma chet'ellerde tinchliq shekilde Uyghurlarning dawasini qiliwatqan köpligen Uyghur teshkilatliri bar. Bularning köp qismi ‛sherqiy türkistan dawasi‚ni terghib qilidu. Emma ular térrorchi emes.”

Halbuki ötken birnechche yilda barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqan lagérlar mesilisining xelq'ara jem'iyetning zor diqqitini qozghishi bilen “Térrorluq” mesilisi yene bir qétim otturigha chiqishqa bashlidi. Xitay hökümiti özlirining “Térrorluq we esebiylik idiyeliridin yuqumlan'ghan” bir türküm Uyghurlarni “Kespiy terbiyelesh merkezliri” de oqutuwatqanliqini, halbuki amérika we bashqa gherb döletlirining “Térrorchilarni bombilap öltürüwatqanliqini” köplep teshwiq qilishqa bashlidi. Lékin shahitlarning bayanliri hemde birinchi qol menbeler hazir bu “Terbiyelesh merkezliri” ning qandaqtur “Mektep” emeslikini, bu jaylarning mahiyette yighiwélish lagérliridin perq qilmaydighanliqini, bu jaylargha soliniwatqan kishilerning emeliyette “Térrorluq we esebiylik” bilen héchqandaq alaqisi yoq ikenlikini körsitidu.

Bu heqte söz bolghanda proféssor jéymis milward mundaq deydu: “Hazir lagérgha solan'ghan kishiler arisida zor sandiki proféssorlar, alimlar, bolupmu edebiyat saheside ishligen xadimlar bar. Uyghur edebiyati, sha'irlar, muzika, naxshichilar bir-birlep hazirqi siyasetning ijrasida yanjilip kétiwatidu. Bular héchqachan diniy pa'aliyetler bilen shughullanmighan xadimlar, yene kélip ular dindar kishilermu emes. Ular peqet yughuri sewiyede terbiye körgen, öz kespide pishqan kishilerdur. Shuningdin körüwélishqa bolidu, bu xitay hökümitining ‛esebiylik‚ni bahane qilip turup Uyghur medeniyitige we ularning diniy étiqadigha hujum qilishtin bashqa nerse emes.”

Maqale aptorining qarishiche, nöwettiki weziyette kishini xushal qilidighan bir ehwal amérika hökümitining boz hökümiti dewridiki xataliqni qayta sadir qilmighanliqidur. Xuddi “11-Séntebir weqesi” din kéyin xitay hökümiti özlirini “Térrorluqning ziyankeshlikige uchrighuchi” dep hal éytqandek, lagérlar mesilisi xelq'arada zor daghdugha qozghighandin kéyin xitay hökümiti derhalla özlirining “Térrorluq we esebiylik” bilen yuqumlan'ghan kishilerni “Terbiyelewatqanliqi” ni tekitleshke bashlighan. Emma amérika hökümitining mu'awin prézidénti mayk pens, tashqi ishlar ministiri mayk pompyo qatarliqlar bu yalghanchiliqni qobul qilishning ornigha béyjing hökümitining Uyghurlarni basturush qilmishini qattiq ibariler bilen eyiblidi. Xitay hökümiti bolsa özlirining gépining rastliqigha delil süpitide süriyediki bir türküm “Uyghur mujahidliri” ning térrorluq guruhlirigha qoshulup ketkenliki heqqidiki melumatlarni kötürüp chiqti.

Bu heqte söz bolghanda proféssor jéymis milward buning pütünley put tirep turalmaydighan bir aqmas seweb ikenlikini tekitleydu:

“Uyghurlarning süriyede peyda bolushi hemde qoralliq urushqa arilishishi bolsa bu hergizmu “Sherqiy türkistan islam herikiti” ning dawam qiliwatqanliqining ipadisi emes. Eksiche bu peqet yéqinqi mewjut ré'alliq. Buningdiki asasliq amillar xitayning bu Uyghurlarni sirtqa qéchishqa mejbur qilishi hemde süriyediki muhitning bu Uyghurlarni özige jelp qilishi bilen Uyghurlarning mushu teriqide sirtqa éqishi kélip chiqqan.”

Proféssor shan robérts bolsa hazir xitay hökümitining öz menpe'etini merkez qilghan halda térrorluqqa tebir bériwatqanliqini, yene kélip bu xil birlikke kelgen tebiri bolmighan “Térrorluq” ning suyi'istémal qiliniwatqanliqini bayan qilip mundaq dédi: “‛térrorluqqa qarshi urush‚ tiki bir muhim mesile shuki, xelq'arada térrorluqning hemmeylen ortaq qobul qilghan we birlikke kelgen ölchimi mewjut emes. Shu sewebtin dunyadiki nurghunlighan döletler we hakimiyetler mushu yochuqtin paydilinip özlirining neziride tehdit dep qaralghanliki teshkilatlarni meyli yolluq bolsun yaki yolsiz bolsun birdek ‛térrorchi‚ dep hujum nishani qiliwalidighan ehwal kélip chiqiwatidu. Yene bir jehette bolsa ‛esebiylik‚ mesilisini tekitlesh arqiliq islam dinigha mensup barliq mezmunlarni mahiyette térrorluqning idiyewi menbesi, dep qarash ewj éliwatidu.”

Amérika hökümitining Uyghurlarni térrorchi emes, dep qarishi heqqide söz bolghanda amérikidiki aktip siyasiy pa'aliyetchi, “Uyghur herikiti” teshkilatining diréktori roshen abbas buning tasadipiy otturigha chiqip qalghan hadise emeslikini bildürdi. U özining eyni waqitta gu'entanamo türmisidiki Uyghur mehbuslirini soraq qilishqa qatnashqandin tartip hazirqi lagér mesilisini merkez qilghan pa'aliyetlirigiche bolghan chüshenchisige birleshtürgen halda amérikining izchil Uyghurlar üchün heqqaniyetni himaye qilghanliqini tekitleydu.

Nöwette bir qisim analizchilar Uyghurlar mesilisining amérika-xitay otturisidiki munasiwette oynighan roli heqqide toxtilip “Xitay hökümiti amérikini özlirining Uyghurlargha qarshi urushigha hemkarlishishqa qiziqturup kelmekte” déyishiwatqanliqi melum.