“тәһдитни тәңпуңлаштуруш” истратегийисиниң вақти өттиму?

Түркийә президенти рәҗәп таййип әрдоған шималий атлантик әһди тәшкилати (NATO) ниң йиғинида сөзлимәктә. 2021-Йили июн.

Йеқинда өткүзүлгән G7 кеңиши вә шималий атлантик әһдә тәшкилатиниң йиғинида ғәрб демократик дөләтлириниң хитайға болған позитсийәсидә асасий җәһәттин бирдәклик сақланған болуп, мәзкур хәлқаралиқ қурулушларға әза дөләтләрниң хитайға болған позитсийәсидә бундин кийин қандақ өзгиришләрниң болидиғанлиқи қизиқ нуқта болмақта.

Түркийә җумһур рәиси рәҗәп тайип әрдоғанни өз ичигә алған NATO рәһбәрлири йиғининиң ортақ баянатида хитайниң қилмишлири “хәлқаралиқ системиға қарши җәң елан қилиш” дәп сүпәтләнгән.

Баянатта хитайниң ядро қорал запас күчиниң кеңийиватқанлиқи, хитай армийәсиниң заманивийлишишиниң интайин “муҗимәл” икәнлики вә русийә билән һәрбий җәһәттин һәмкарлишиватқанлиқи тилға илинған болуп, униңдин башқа йәнә хитайниң очуқ-ашкара әмәслики вә ялған хәвәр тарқитиш қилмиши мулаһизә қилинған.

“бломбәрг” ниң хәвәр қилишичә, хитай һөкүмити өзлириниң системилиқ бир тәһдит амили әмәсликини, (NATO) ниң хитайниң әскири күчини синимаслиқи керәкликини, тәһдит кәлгәндә өзлириниңму қарап олтурмайдиғанлиқини ейтқан. Баянаттин кийин хитайниң бирюсселдики явропа иттипақи вәкилләр өмики шималий атлантик әһди тәшкилатини “хитайниң тинч қудрәт тепишини қарилаш үчүн төһмәт чаплиди” дәп әйиблигән.

Демократик дөләтләр тәрипидин хитайниң кеңәймичилик сиясәтлири вә кишилик һоқуқ дәпсәндичилики җиддий мәсилә сүпитидә қобул қилинмақта. Демократик дөләтләрниң хитайға болған позитсийәсиниң өткүрлишишигә әгишип ғәрб дуняси билән хитай оттурисида тәңпуң сиясәт йүргүзүп келиватқан бәзи дөләтләрниң “тәрәп таллаш” қа мәҗбур болуватқанлиқи илгири сүрүлмәктә.

Дуня уйғур қурултийи хитай ишлири комитетиниң мудири илшат һәсән әпәнди зияритимизни қобул қилип, шималий атлантик әһди тәшкилатиниң хитайға болған позитсийәси һәққидә тәпсилий мәлумат бәрди.

Көзәткүчиләрниң қаришичә, байдин һөкүмити шәрқи түркистан вә хоңкоң қатарлиқ мәсилиләрдә хитайни дуняви қиммәт қарашларға писәнт қилмаслиқ билән әйибләшни вә ялғуз қалдурушни давамлаштуридикән. Һәр икки тәрәп оттурисида тәңпуң мунасивәтни сақлап қилишқа тиришиватқан түркийәниң болса иттипақдашлири тәрипидин хитайға қарши ениқ позитсийидә болушқа мәҗбурлинидиғанлиқи оттуриға қоюлмақта.

Истанбул мәдәнийәт университети хәлқара мунасивәт кәспиниң оқутқучиси доктор һәлин сари мәртәмниң анадолу агентлиқида илан қилинған “тиранисатлантик мунасивәтләрдә йиңи йәр шаривий қарши тәрәп-хитай” намлиқ мақалисидә мундақ дийилгән: “капиталист риқабәткә таянған ‛тәрипиңни талла‚ бесимини түркийә вә башқа көплигән дөләтләрниң барғансери күчлүк һес қилидиғанлиқи иниқ. Бу җәһәттин һәр икки тәрәпкә яман болмайдиған ‛тәһдитни тәңпуңлаштуруш‚ иситиратигийәсини иҗра қилиш барғансери тәскә тохтайду.”

Ибни халдун университети хәлқара мунасивәтләр кәспиниң докторанти мәвлан тәңриқут әпәнди зияритимизни қобул қилип “тәңпуңлуқни сақлаш” сияситиниң узун муддәт давамлашмайдиғанлиқини, түркийәниң америкаға иғиш еһтималлиқиниң күчлүк икәнликини ейтти.

Һәлин сари мәртәм язмисида йәнә дуня демукратийә, кишилик һоқуқ вә шәхсий әркинликтин ваз кичиш арқилиқ бай болушни таллиса, амириканиң тәлийиниң каҗлишидиғанлиқини, русийә вә хитайға охшаш мустәбит дөләтләрниң утидиғанлиқини, бу сәвәбтин байден һөкүмитиниң кишилик һоқуқни күчәп тәкитләватқанлиқини ийтқан.

Илшат һәсән әпәнди “американиң хитай тәһдитигә қарши туруш сияситидә уйғур мәсилисиниң роли нимә?” дигән соалимизға җавап берип мундақ деди: “уйғур мәсилиси хитай импирялизимиға қарши күрәшниң асасий вә дәлил испати. Уйғур мәсилиси ғәрип дунясиниң хитай импирялизими билән елип бериватқан қиммәт қараштики күрәшниң, йәни димукратийә билән диктатурлуқ оттурисидики күрәшниң асаслиқ темисиға айланди. Бу уйғурларға бир үмид, бир риғбәт вә күч бериду.”

Мақалидә йәнә американиң явропа иттипақи вә шималий атлантик әһдә тәшкилатиға әза дөләтләрниң хитай билән болған мунасивитидики бәзи зил мәсилиләрдә иттипақдашлирини бирләштүрүшкә тиришиватқанлиқиға диққәт тартқан вә мундақ дейилгән: “вашингтон қандақла болмисун иттипақдашлирини русийә яки хитайға тарттуруп қоюшни яки иттипақдашлириниң беқинди әһвалға чүшүп қилишини халимайду.”

Мәвлан тәңриқут әпәнди түркийәниң җуғрапийилик орни, оттура асия вә оттура шәрқтики тәсир күчи қатарлиқ җәһәтләрдин муһим әвзәлликкә игә икәнликини, ғәрбиниң хитайға қарши сиясәтлиридә түркийәниң муһим рол ойниялайдиғанлиқини ейтти.

Хитайниң қирғинчилиқ вә кеңәймичилик сиясәтлирини чәкләш үчүн ғәрб демократик дөләтлири һәмкарлиқини күчәйтиватқан бүгүнкидәк вәзийәттә, көзәткүчиләр бәзи дөләтләрниң ғәрб билән хитай оттурисида бир таллаш елип беришқа мәҗбурлинидиғанлиқини, бундин кейинки сиясий йөнилишниң техиму рошән өзгиришләрни биллә илип келидиғанлиқини ейтмақта.