“Tehditni tengpunglashturush” istratégiyisining waqti öttimu?

Türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghan shimaliy atlantik ehdi teshkilati (NATO) ning yighinida sözlimekte. 2021-Yili iyun.

Yéqinda ötküzülgen G7 kéngishi we shimaliy atlantik ehde teshkilatining yighinida gherb démokratik döletlirining xitaygha bolghan pozitsiyeside asasiy jehettin birdeklik saqlan'ghan bolup, mezkur xelq'araliq qurulushlargha eza döletlerning xitaygha bolghan pozitsiyeside bundin kiyin qandaq özgirishlerning bolidighanliqi qiziq nuqta bolmaqta.

Türkiye jumhur re'isi rejep tayip erdoghanni öz ichige alghan NATO rehberliri yighinining ortaq bayanatida xitayning qilmishliri “Xelq'araliq sistémigha qarshi jeng élan qilish” dep süpetlen'gen.

Bayanatta xitayning yadro qoral zapas küchining kéngiyiwatqanliqi, xitay armiyesining zamaniwiylishishining intayin “Mujimel” ikenliki we rusiye bilen herbiy jehettin hemkarlishiwatqanliqi tilgha ilin'ghan bolup, uningdin bashqa yene xitayning ochuq-ashkara emesliki we yalghan xewer tarqitish qilmishi mulahize qilin'ghan.

“Blomberg” ning xewer qilishiche, xitay hökümiti özlirining sistémiliq bir tehdit amili emeslikini, (NATO) ning xitayning eskiri küchini sinimasliqi kéreklikini, tehdit kelgende özliriningmu qarap olturmaydighanliqini éytqan. Bayanattin kiyin xitayning biryusséldiki yawropa ittipaqi wekiller ömiki shimaliy atlantik ehdi teshkilatini “Xitayning tinch qudret tépishini qarilash üchün töhmet chaplidi” dep eyibligen.

Démokratik döletler teripidin xitayning kéngeymichilik siyasetliri we kishilik hoquq depsendichiliki jiddiy mesile süpitide qobul qilinmaqta. Démokratik döletlerning xitaygha bolghan pozitsiyesining ötkürlishishige egiship gherb dunyasi bilen xitay otturisida tengpung siyaset yürgüzüp kéliwatqan bezi döletlerning “Terep tallash” qa mejbur boluwatqanliqi ilgiri sürülmekte.

Dunya Uyghur qurultiyi xitay ishliri komitétining mudiri ilshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qilip, shimaliy atlantik ehdi teshkilatining xitaygha bolghan pozitsiyesi heqqide tepsiliy melumat berdi.

Közetküchilerning qarishiche, baydin hökümiti sherqi türkistan we xongkong qatarliq mesililerde xitayni dunyawi qimmet qarashlargha pisent qilmasliq bilen eyibleshni we yalghuz qaldurushni dawamlashturidiken. Her ikki terep otturisida tengpung munasiwetni saqlap qilishqa tirishiwatqan türkiyening bolsa ittipaqdashliri teripidin xitaygha qarshi éniq pozitsiyide bolushqa mejburlinidighanliqi otturigha qoyulmaqta.

Istanbul medeniyet uniwérsitéti xelqara munasiwet kespining oqutquchisi doktor helin sari mertemning anadolu agéntliqida ilan qilin'ghan “Tiranis'atlantik munasiwetlerde yingi yer shariwiy qarshi terep-xitay” namliq maqaliside mundaq diyilgen: “Kapitalist riqabetke tayan'ghan ‛teripingni talla‚ bésimini türkiye we bashqa köpligen döletlerning barghanséri küchlük hés qilidighanliqi iniq. Bu jehettin her ikki terepke yaman bolmaydighan ‛tehditni tengpunglashturush‚ isitiratigiyesini ijra qilish barghanséri teske toxtaydu.”

Ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependi ziyaritimizni qobul qilip “Tengpungluqni saqlash” siyasitining uzun muddet dawamlashmaydighanliqini, türkiyening amérikagha ighish éhtimalliqining küchlük ikenlikini éytti.

Helin sari mertem yazmisida yene dunya démukratiye, kishilik hoquq we shexsiy erkinliktin waz kichish arqiliq bay bolushni tallisa, amirikaning teliyining kajlishidighanliqini, rusiye we xitaygha oxshash mustebit döletlerning utidighanliqini, bu sewebtin baydén hökümitining kishilik hoquqni küchep tekitlewatqanliqini iytqan.

Ilshat hesen ependi “Amérikaning xitay tehditige qarshi turush siyasitide Uyghur mesilisining roli nime?” digen so'alimizgha jawap bérip mundaq dédi: “Uyghur mesilisi xitay impiryalizimigha qarshi küreshning asasiy we delil ispati. Uyghur mesilisi gherip dunyasining xitay impiryalizimi bilen élip bériwatqan qimmet qarashtiki küreshning, yeni dimukratiye bilen diktaturluq otturisidiki küreshning asasliq témisigha aylandi. Bu Uyghurlargha bir ümid, bir righbet we küch béridu.”

Maqalide yene amérikaning yawropa ittipaqi we shimaliy atlantik ehde teshkilatigha eza döletlerning xitay bilen bolghan munasiwitidiki bezi zil mesililerde ittipaqdashlirini birleshtürüshke tirishiwatqanliqigha diqqet tartqan we mundaq déyilgen: “Washin'gton qandaqla bolmisun ittipaqdashlirini rusiye yaki xitaygha tartturup qoyushni yaki ittipaqdashlirining béqindi ehwalgha chüshüp qilishini xalimaydu.”

Mewlan tengriqut ependi türkiyening jughrapiyilik orni, ottura asiya we ottura sherqtiki tesir küchi qatarliq jehetlerdin muhim ewzellikke ige ikenlikini, gherbining xitaygha qarshi siyasetliride türkiyening muhim rol oyniyalaydighanliqini éytti.

Xitayning qirghinchiliq we kéngeymichilik siyasetlirini cheklesh üchün gherb démokratik döletliri hemkarliqini kücheytiwatqan bügünkidek weziyette, közetküchiler bezi döletlerning gherb bilen xitay otturisida bir tallash élip bérishqa mejburlinidighanliqini, bundin kéyinki siyasiy yönilishning téximu roshen özgirishlerni bille ilip kélidighanliqini éytmaqta.