Qedimiy teklimakanning yawropaliq alimlarni aldighan addiy puqrasi—islam axun

Britaniye kutupxanisida saqliniwatqan saxta qolyazmidin bir yapraq

18-Esirning kéyinki yérimidin bashlap bir qisim gherblik ékspéditsiyechiler, seyyahlar we bashqa türlük salahiyettiki kishiler ichki asiyagha jaylashqan tarim oymanliqigha qedem bésip, esirler boyi uyquda yatqan tinch bostanliqni oyghitishqa bashlaydu. “Göher qazghuchilar” dep teriplen'gen en'gliye, gérmaniye, rusiye, shiwétsiye we firansiye qatarliq döletlerdin kelgen ziyaretchiler qedimki sheher xarabiliri we chöllüklerdin bayqalghan yazma yadikarliq we asare-etiqilerni göher ornida körüp qidirip tekshürüsh we tetqiqat ishlirida bolidu.

Yerlik xelqler Uyghur millitining méhmandost, aq köngül, tirishchan we durus peziletlirini öz herikitide körsitip, dunyawi alimlarning kündilik xatiriliri we kitabliridin orun alghan. Bularning ichide sansizlighan karwanlargha sahibxaniliq qilip, öz yurtlirining bulung-puchqaqlirighiche bashlap barghan, ulargha mayak bolghan kishilerdin ördek, abduréhim, toxti axun we exmet mergen qatarliq kishilerni hörmet bilen tilgha élip ötüshke erziydu. Bularning yardimisiz gherblik alimlar qum derya wadisidin “Kiroran güzili” ni, niye xarabilikidin “Qarushti pütükliri” ni yaki miren qebristanliqidin “Qanatliq perishte” resimini bayqimighan bolatti. Heqiqeten yawropaliq, rusiyelik ékspéditsiyechiler we alimlargha teklimakanda yol bashlap ularning asare-etiqilerni yighip, yawropa muzéyliri we uniwérsitétlirida saqlinip qélishigha hesse qoshqan bu Uyghur yol bashlighuchiliri emeliyette shu dewrning tunji Uyghur ékspéditsiyechiliri idi. Ular yawropaliq alimlargha yol bashlap shu asare-etiqilerni körsetmigen bolsa, bu bayliqlar gherb dunyasida saqlinip hem tetqiq qilinip, Uyghur xelqi we ularning ejdadlirining büyük medeniyet bayliqlirigha yuqiri bahalar bérilmigen bolar idi. Eksiche, bügünki künde atalmish xitay arxé'ologliri we siyasetchiliri teripidin xalighanche yoqitilip hem siyasiwiylashturulup, “Shinjang ezeldin xitayning bir qismi”, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” teshwiqatliri üchün xizmet qildurulghan bolar idi.

Yuqirida tilgha élin'ghan Uyghur yol bashlighuchilar ta bügün'ge qeder güzel exlaqning shejerisi süpitide medhiyelinip yad étilip kéliwatqan bolsimu, epsuski bu xil aliyjanab kishiler bilen birlikte gherblik seyyahlarning xatiriside selbiy obraz yaritip tarix bétige yézilghan kishilermu hem mewjuttur.

Bularning ichide en'gliyelik arxé'olog awrél siteyin pash qilghan, saxta qolyazma yasap tarixta nami pur ketken— islam axunmu bar. Addiy Uyghur islam axunning yawropaliq ékspéditsiyechilerni we dangliq alimlarni saxta qolyazma yasap sétip aldash weqesi eyni waqitta zilzile peyda qilip, yawropaliqlar neziride zamaniwi medeniyettin arqida qalghan dep töwen körülgen bu xelqning unchiwala nadan emesliki tesiratini peyda qilghanidi. Steyin uni hetta “Eqilliq eblex” dep teripligenidi.

British Library

Sözni qedimki qolyazma eserlirini yighish tarixidin bashlisaq gherbliklerning ottura asiyadin qedimki qolyazma eserlerni yighish qizghinliqi 1889-yili, kuchar etrapidin bayqalghan 5-esirge tewe hindi tébabetchilikige a'it mezmunlar pütülgen “Bowér pütükliri” dep atalghan sanskrit tilidiki qolyazmilardin bashlan'ghan bolushi mumkin.

En'gliyelik ofitsér xamilton bowér (H. Bower) Mezkur qolyazmilarni sétiwalghandin kéyin kalkuttadiki sanskrit tili mutexessisi rudolf hörnélge (Rodolf Hoernle) yazmilarni tekshürüp békitish üchün ewetidu. Bu qolyazmilar hörnélning diqqitini alahide tartqan bolup, shundin étibaren ottura asiya zéminlirida qedimki qolyazma owlash herikiti bashlinip kétidu. Hörnélning telipi bilen biritaniyening hindistan hökümiti 1895-yilidin 1911-yilighiche ottura asiya tewelikide qedimki qolyazmilarni izdesh seperwerliki qilip, qolyazmilarni hörnélning oqup shifirini yéshishi üchün yollap turidu. Kéyin bu qolyazma eserler “Hörnél yighmiliri” we “Siteyin yighmiliri” namida retlinip londondiki biritaniye kutupxanisida saqlinip kelmekte. Halbuki bu qimmetlik pütüklerning arisida bir qisim saxta qolyazmilarmu orun alghan bolup, buning arqisida dunyawi shexslerni aldighan “Islam axun xoteni” ning hékayisi bar idi.

Addiy shexs islam axun qandaq qilip meshhur shexsler bilen munasiwet ornitalidi? piroféssor hörnélge qolyazmilarni teminlep bergüchi asasliq menbe en'gliyening qeshqerdiki bash konsuli jorj makartnéy (George Macartney) we komissar stuward godfréy (Stuart Godfrey) idi. Bolupmu makartnéy qeshqer bazarliridin we kitabpuruchlardin yighqan qedimki eserlerni biritaniyege teminlep bérishtin bashqa yene rusiyening qeshqerdiki bash konsuli pétrowiski we bashqa sherqshunaslarnimu qedimki eserler bilen teminligenidi. Qolyazmilarni gherblik alimlargha yetküzüshte xotendiki afghan aqsaqal behruddin xanning oynighan muhim roligha sel qarashqa bolmaydu. U öz nöwitide alimlardin gérmaniyelik lékok, en'gliyelik awrél siteyin we shiwétsiyelik nils ambolt qatarliqlarni brahmi yéziqi, qarushti yéziqi, udun yéziqi, qedimki tibetche yéziq we pehlewi yéziqi qatarliq qedimki yéziqlardiki eserler bilen teminligen. Hazir bu yazma yadikarliqlarning bir qismi yawropadiki asasliq chong muzéylarda körgezme qilinmaqta.

Bu ishning jeryani shuki, eslide behruddin xan qolyazmilarni xotenlik islam axundin sétiwalidu, islam axun teklimakan qumluqi etrapidiki chöl-jezirelerdin qolyazmilarni yighip kélidu, andin behruddin xan'gha sétip pul tapatti. Shu teriqide 1895-1898-yilighiche bolghan mezgilde, islam axun makartnéy, pétrowiski we bashqa yawropaliq seyyahlargha qolyazma sétishni özige kesip qiliwalidu, taki uning “Saxta qolyazma” yasash qilmishi ashkarilinip qalghan'gha qeder u bu ishni dawamlashturidu.

“Saxta qolyazma” weqesidin burun islam axun yene dunyagha dangliq dizi matorning qurghuchisi en'gliyelik kapitan dizinimu bir nöwet (H. H. P. Deasy) Aldighanidi. U, kapitan we uning ademlirige yol bashlighuchi bolush bahanisi bilen, kapitanning pochurkisini dorap, yalghan imza qoyup, qeshqerdiki behruddin aqsaqaldin pul ündürüwalidu we bu ish kéyin pash bolup qélip, xoten yamuli teripidin jazalinidu. Islam axun jazasi üchün boynigha bir ay boyiche 30 qadaq éghirliqtiki yaghach taqaqni taqap yüridu.

Bu ishtin kéyin islam axun xotenning jenub teripidiki kériyege köchüp kétidu. U bu yerde kishilerge özini bash konsul makartnéy ewetken alaqichi dep tonushturidu. U, özining hunza tijaretchiliri teripidin esirge élin'ghan qullarni tépip kélish üchün ewetilgenlikini éytip, ushbu yalghan hékaye bilen yerliklerni aldap bir mezgil jan béqip yüridu. 1901-Yil, qish aylirida islam axun awrél siteyin bilen kériyening yéqinidiki chirada körüshkenliki melum. Bu waqitta islam axun özini siteyin'ge “Hékim” dep tonushturidu. Siteyin uning bilen qedimki eserler heqqide kélishidu. Siteyin arxé'olog bolush bilen birlikte hindi iran tillirighimu pishshiq idi. U özining ichki asiya sepiride xotendiki qedimiy denden öylük xarabisidin nurghunlighan budda nomliri we qarushti, birahmi yéziqidiki qolyazmilarni bayqighanidi. Emma siteyin islam axun tépip kelgen qolyazmilarning yéziqlirini özi bilidighan birer yéziqqa oxshitalmaydu. Yerlik xelq ichidimu héchkim qolyazmilarning qandaq yéziqta yézilghanliqini bilelmeydu. Islam axun tilgha alghan xarabiliklernimu ilgiri anglap baqmighanidi.

Arqa-arqidin dunyagha kelgen tasadipiyliqlargha tolghan “Bayqashlar” we ghelite yéziqlar siteyinning gumanini téximu qozghaydu. Buning bilen siteyin islam axunni ikki kün soraq qilidu, lékin islam axun bu qolyazmilarning yalghan ikenlikini qet'iy iqrar qilmaydu, bashqilarning qolidin alghanliqini éytip turuwalidu. Lékin siteyinning qistishi bilen axiri yene özining saxta qolyazmilarni yasap satqanliqigha iqrar bolidu. Buning bilen siteyin islam axunning yalghanchiliq niqabini échip tashlaydu.

Islam axun “Qedimki xarabiliqlardin bayqighan” bu “Qol yazmilar” qarushti, hindiche, parsche, tibetche, Uyghurche we xitayche yéziqlardiki qolyazmilarning yéziq tiligha höküm qilish jehette mol tejribige ige mutexessis hörnélning aldigha kelgende, u herqanche qilipmu bu qolyazmilarning qaysi xil yéziqta yézilghanliqini bilelmeydu we uni oqup yéshish üchün köp izdinidu. Qarimaqqa bu yéziqlar birahmi yéziqigha oxshapraq kétetti. Siteyin derhal piroféssor hörnélge xet yézip waqtini u qolyazmilargha israp qilmasliqni, chünki ularning yasap chiqqan qolyazma bolup chiqqanliqi heqqide agahlanduridu. U hörnélge yazghan xétide islam axunni “Eqilliq eblex”, “Özining yurtdashliridin alahide eqilliq, yumuristik sözliri bilen kishini jelp qilidighan kishi” dep teswirleydu.

Islam axun gherblik alimlarni nadamet chektürgen “Qolyazma” larni qandaq yasap chiqqan?

Islam axun bu ishlarni yene birqanche kishi bilen shérikliship qilghaniken. Awwal ular yaghach qéliplargha oyulghan brahmi yéziqigha oxshitip yasalghan alliqandaq herplerni qeghez yüzige bésip chiqidiken, keynidin qeghez waraqchilirini islap sarghaytip qedimiy kitab halitige ekélidiken. Andin bashqilar közligen nishan'gha bérishtin burun u yerge yétip bérip, özliri yasighan qolyazmilarni qumluqqa kömüp qoyidiken. Islam axun mana mushundaq yollar bilen dunyawi alimlarni aldighanidi.

Siteyin islam axun'gha bashqa jaza bermeydu, peqetla uni 1901-yili bir parche süretke tartiwalidu we özining “Qedimki xoten” namliq kitabida islam axun heqqide bayan qilip, uning süritini élan qilidu. Kéyin siteyin yurtigha qaytmaqchi bolghinida, islam axun alahide eqil-parasiti bilen uninggha obdan yardemchi bolalaydighanliqi, shunga özining en'gliyege bille hemrah bolup bérishni xalaydighanliqini éytidu, emma siteyin uni ret qilidu. Islam axunning kéyinki teqdiri bizge namelum.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]