Дәррин байлерниң уйғур елидики зиярити давамида көргәнлири: тәкшүрүш понкитлиридики миллий айримичилиқ

Мухбиримиз ирадә
2018.05.01
tekshurush-ponketliride-ayrimichiliq-Darren-Byler.png Америкилиқ доктор аспиранти дәррин байлерниң “явру-асия хәвәрләр тори” да елан қилинған уйғур елидики биваситә зиярити асасидики мақалиси.
eurasianet.org

Америка вашингтон штатлиқ университетиниң доктор аспиранти дәррин байлер йеқинда уйғур елини зиярәт қилип кәлгән болуп, у бу зияритигә аит бир қисим тәпсилатларни “явру-асия хәвәрләр” торида елан қилған. У бу мақалисидә асаслиқ уйғур елидики тәкшүрүш понкитлири үстидә тохтилип, хитай һөкүмитиниң уйғур елидики бастуруш сиясәтлириниң интайин рошән миллий айримичилиққа игә икәнликини билдүргән.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, америкилиқ доктор аспиранти дәррин байлерниң уйғур елидики биваситә зиярити асасидики мақалиси “явру-асия хәвәрләр тори” да дүшәнбә күни елан қилинған иди. У бу мақалисидә уйғур елидики қәдәмдә бир учрайдиған тәкшүрүш понкитлири вә тәкшүрүш понкитлирида уйғурларниң кимликини, телефонини тәкшүрүш үчүн ишлитиливатқан түрлүк назарәт үскүнилири үстидә алаһидә тохталған. 

У мақалисиниң кириш сөзидә хитай һөкүмитиниң уйғурларниң наразилиқ һәрикәтлирини бастуруш үчүн еливатқан тәдбирлиридә ениқ милләт айримичилиқи барлиқини көрүвелишниң унчә тәс әмәсликини билдүргән. У уйғур елиниң бәзи җайлирида тәкшүрүш понкитидин өтмәй бир қанчә йүз метирму маңғили болмайдиғанлиқини, бу понкитларда пәқәтла уйғурдәк көрүнгәнләрнила нишан қилидиғанлиқини, хитайларниң болса қол ишарити биләнла өткүзүлүветидиғанлиқини ейтқан. 

Униң баян қилишичә, турпандики бир тәкшүрүш понкитида шу җайдики сақчи уйғурларни йәрликләр дәп атап туруп, уларни икки узун өчирәт болуп тизилишқа вә кимликлирини қолиға елип турушқа буйруған. У хитайлар билән уйғурларниң қандақ пәрқләндүрүлидиғини һәққидә тохтилип: “кимниң йәрлик яки әмәсликини сақчилар пәрқләндүридикән. Немигә қарап туруп? йүз териси, көзиниң чоң-кичиклики яки бурниға қарап турупму? мәнчә у кишиниң йүрүш-турушиниң гуманлиқ болуп болмаслиқиға қарап болса керәк. Чүнки сақчилар көпинчә һалларда сақчиниң чирайиға қарапму қоймай, қаттиқ ишәнч билән йенидин өтүп кәткән кишиләрни хитай болса керәк, дәп пәрәз қилидикән, у хитай болмиған тәқдирдиму” дәп баян қилған. 

Дәррин байлерниң ейтишичә, у турпанда әнә шундақ өчирәттә туруп өзигә нөвәт кәлгәндә сақчи униң чәтәллик икәнликини билгәндин кейин униң сақчиханиға берип тизимлитиши керәкликини, сақчиханиға киргәндә әң яхшиси хитайчә сөзлишини тәвсийә қилған. Дәррин байлер сақчиханиға барғанда болса сақчиханидики юқири дәриҗилик сақчиларниң хитайлар икәнликини, уларниң қалған уйғур сақчиларниң хизмитини назарәт қилип олтуридиғанлиқини көргән. Бир уйғур сақчи қол телефондики бир сикәнирләш епи билән униң йүзини рәсимгә тартип тәкшүргән вә буни униң бихәтәрлики үчүн қиливатқанлиқини ейтқан. 

Дәррин байлер йәнә, сақчиханида вақтида бир уйғур яшниң кимлик тәкшүрүшидин өткәндә кимлики сигнал бәргән болғачқа сақчиханиға елип келингәнликини, бу балиниң қорққинидин чирайида қан қалмиғанлиқини көргән. У шундақла мақалисидә, өзиниң сақчиханида хитайчә сөзлигәнлики, әгәр уйғурчә сөзлигән болса бир мунчә аваричилик тепивелиши мумкинликини баян қилип өткән. 

У мақалисидә уйғур елидики бу тәкшүрүш понкитлириниң пәқәтла уйғурларни нишан қилғанлиқини ипадә қилип: “мән бир һәптидин артуқ зияритим давамида нурғунлиған тәкшүрүш понкитлиридин өттүм. Нурғун яш уйғур сақчиларниң чоң яшлиқ уйғурларға кимлик көрсәт, дәп азар бериватқанлиқини көрдүм. Йол бойлирида сақчиларниң тәкшүрүш нуқтиси қуруп мәхсус яш уйғур қиз-оғуллирини тәкшүрүш үчүнла олтурғандәк турғинини көрдүм. Әмма пүткүл бу җәрянда бир хитайниң кимлик көрсәткәнликини әмәс, һәтта уларниң кимлик көрситишим керәкмиду, дәп ойлинип туруп қалғининиму көрмидим” дегән. 

Ундақта, хитай пуқралиридики бу ишәнч қәйәрдин кәлгән? немишқа улар очуқ-ашкара қилиниватқан кәмситиш сияситини нормал бир әһвал, дәп қарайду? америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тәтқиқатчиси һенрий шаҗески бундақ бир муһитни хитай һөкүмитиниң өзи бәрпа қилип чиққанлиқини билдүрди. У мундақ деди: “биз йиллардин бери хитай һөкүмитиниң уйғур елидики сиясәтлиридин уларниң уйғурларни ‛гуманлиқ кишиләр‚ дәп қарайдиғанлиқини көрдуқ. Уйғурға сиясәт, иқтисад, мәдәнийәт, тил қатарлиқ җәмийәтниң барлиқ саһәлиридә иккинчи синип пуқра муамилиси қилинди. Хитай һөкүмитиниң тәшвиқатлиридиму уйғурлар ашундақ әкс әттүрүлди. Ичкири өлкиләрдин уйғур елигә кәлгән хитайларниң каллисиға ашундақ йосунда сиңдүрүлүп болған. Шуңа улар ‛әлвәттә уйғурлар тәкшүрүлиду, биз болсақ әркин маңимиз‚ дәп ойлайду. Чүнки униң каллисиға һөкүмәт шундақ сиңдүрүвәткән. Инсанларниң әркин саяһәт қилиш вә йөткилиш әркинлики интайин муһим болғинидәк, уйғурларниң бу һоқуқи болса еғир дәпсәндә қилинмақта. Бу йәрдә диққәт елинишқа тегишлик йәнә бир мәсилә болса, яшанған уйғурларға айрим етибар берилмәслики. Мәсилән алайлуқ, яшанғанлар адәттә яшлардәк чаққан болмиғанлиқи үчүн қәйәрдә турамән, қандақ қилармән дәп гаңгирап қелиши мумкин. Шуңа америкидәк йәрләрдә айропиланға чиқидиған вә шуниңдәк ишларда уларға башқилардин көп вақит кетидиғини нәзәрдә елинип туруп, уларға алаһидә вақит берилиду яки өчирәттә турғузулмайду. Әмма уйғур елидә болса яшанған уйғурларму охшашла бир таяқта һәйдәлмәктә. Мәнчә бу интайин қорқунчлуқ бир әһвал.” 

Дәррин байлер мақалисидә йәнә, райондики көзитиш, тәқиб системилири үстидиму мәхсус тохталған. У райондики тәкшүрүш понкитлирида сақчиларниң уйғур яшлириниң телефонлирини елип, уларниң телефонида “пакиз тор” дәп атиливатқан җасуслуқ епи барму-йоқ, телефонда “дини радикаллиқ” яки бөлгүнчилик мәзмундики нәрсә көргән болса бу әп бирәр сигнал бәрдиму-йоқ дегәнләрни тәкшүридиғанлиқини, телефон игисиниң кимлики билән телефонни тизимлитип алған кишиниң кимликини селиштуридиғанлиқини баян қилип, бу тәкшүрүшниң уйғур яшлирини әң қорқутидиған тәкшүрүшликини, чүнки бу тәкшүрүшләрдин бирәр нәрсә чиқип қалса уларниң муддәтсиз һалда “қайта тәрбийә” гә әп кетилидиғанлиқини ейтқан. 

Дәррин байлер мақалисиниң ахирида, “йепиқ тәрбийә лагер” лири һәққидә тохтилип: “мән қәшқәрдә бир уйғур аялниң бир хитай сақчиға қарап туруп варқираватқанлиқини көрдүм. У аял көзи яш һалда у сақчиға хитайчә ‛сениң өйүңдә қанчә адәм қалди дәп бақә‚ дәп варқиравататти. У сақчи болса уни җимиқтурушқа урунувататти. У йәрдә кишиләр йеқинлириниң муддәтсиз һалда тутуп кетилишигә наразилиқ билдүрүш һоқуқиғиму игә әмәс. Ундақ қилғанларниң өзиму тутқун қилиниду” дегәнләр билән аяғлаштурған. 

Һенрий шаҗески болса дәррин байлерниң мақалисидә, һазир уйғур елидә йүз бериватқан әң җиддий мәсилиләрни оттуриға қоюп өткәнликини билдүрди. У мундақ деди: “мәнчә мақалидә уйғур елидә йүз бериватқан бир қанчә җиддий мәсилиләр оттуриға қоюлған. Мәсилән аптор мақалә ахирида уйғур аял билән хитай сақчи арисидики җедәл арқилиқ йепиқ тәрбийә лагерлири мәсилисини оттуриға қойған. Һазир нурғун уйғурларниң йеқинлири мушундақ орунларда. Иккинчиси болса, уйғур елидики юқири техникилиқ назарәт, тәқиб системилири болупму уларниң пәқәтла уйғурларға қаритилғанлиқи, җасуслуқ әплириниң қоллинилиши, уйғурларниң әркин саяһәт қилиш, йөткилиш әркинликиниң боғулуватқанлиқидин мәлумат берилгән. Йәнә бир муһим мәсилә болса, сақчиханидики хитай сақчиларниң қандақ мәртивидә икәнлики, уйғурларниң болса қандақ мәртивидә икәнлики көрситилиш арқилиқ райондики миллий кәмситиш сияситиниң ич йүзи йорутуп берилгән. Бу уйғурларниң ана юрти. Әмма биз бу йәрдә хитай һөкүмитиниң мустәмликә сиясәтлирини иҗра қиливатқанлиқини көрүп туруптимиз. Мәнчә дуня буниңға бир нәрсә дейиши керәк. Һәрқайси дөләт һөкүмәтлири буниңға бир тәдбир елиши керәк.” 

Америкидики уйғур паалийәтчиси нурмәмәт мусабай әпәндиму сөзидә дуня җамаәтчиликиниң хитай һөкүмитиниң уйғурларни мундақ қаттиқ қол назарәт қилиш сияситигә қарши җиддий инкас қайтуруши керәкликини билдүрди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.