Чәтәл мутәхәссислири: уйғурларниң реаллиқи вә хитайдики “террорлуқ” мәсилиси

Хәлқарада түрлүк шәкилләрдики террорлуқ қилмишлириға қарши бир омумий еқим йеңиваштин һасил болуватқан бир мәзгилдә хитайму буниңға актип аваз қошуп, өзлириниң изчил һалда террорлуқниң зийиниға учрап келиватқанлиқини дәва қилмақта. Әмма буниңға қарита бәзи чәтәл мутәхәссислири башқичә пикирләрни оттуриға қоюп, уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлириниң хәлқарадики террорлуққа қарши омумий долқунда қурбанлиқ болуп кетиватқанлиқини илгири сүрмәктә.

Бу йил 30-авғуст қирғизистанниң пайтәхти бишкәктики хитай әлчиханиси адәм бомба һуҗумиға учриғандин кейин хитай һөкүмити дөләт ичи вә сиртидики барлиқ террорлуқ күчлиригә, болупму мушу қетимлиқ вәқәни садир қилған, дәп җакарланған “шәрқий түркистан ислам һәрикити” тәшкилатиға қаттиқ зәрбә беридиғанлиқини елан қилди. Хитай һөкүмити вә қирғизистан даирилири бу қетимқи һәрикәтниң сүрийәдики д а и ш тәшкилатиға четишлиқ икәнлики һәмдә башқа хәлқара террорлуқ мәсилилири һәққидә кәң җамаәт пикри топлаватқанда чәтәлләрдики бир қисим мутәхәссисләр бу йәрдә тилға елинған “террорчи” күчләрниң уйғурлар районидики қаршилиқ һәрикәтлиригә қаритилғанлиқини илгири сүрмәктә.
Австралийә дөләтлик университетниң профессори майкил кларк бу мунасивәт билән “дипломат” гезитиниң 7- сентәбир санида елан қилған “хитайдики террорчилар мәсилиси хәлқаралашмақта” мавзулуқ мақалисидә хитай һакимийитиниң “террорлуқ” дәп қариливатқан һуҗумларниң нишаниға айлинип қелиш һадисиси хәлқаралиқ мәнпәәтләр тоқунушидин әмәс, бәлки хитайниң уйғурлар вә оттура асия райониға қаратқан сиясәтлири сәвәбидин келип чиқиватқанлиқини оттуриға қойиду. Униң пикричә, уйғурлар тарихтин бери яшап келиватқан мәзкур район хитай ишғалийитигә чүшкән вақиттин башлапла мустәһкәм сиясий, иҗтимаий вә мәдәнийәт җәһәтләрдики юғурулуп кетиш қисмитигә дуч кәлгән, хитайларни бу районға көчмән болушқа риғбәтләндүрүш һәмдә хитай дөлити бир қоллуқ лайиһилигән заманивилаштуруш һәрикәтлири бу районда узақтин буян бих сүрүп келиватқан наразилиқни пәйда қилған. Сиясий җәһәттин йәкләнгән, иқтисадий җәһәттә намратлашқан, нопус җәһәттә сиқилған, диний етиқади чәкләнгән бу хәлқ мушу әһвалда қанунлуқ яки қанунсиз шәкилләрдә чәтәлләргә һиҗрәт қилишни талливалған. Бу һиҗрәтчиләр болса бүгүнки вақитта хитай һөкүмити тилға еливатқан “террорчи” күчләрниң мәнбәси болуп қалған.

Австралийә латроб университетида хизмәт қиливатқан профессор җеймис лейболд хитайдики милләтләр мунасивити бойичә хәлқарада көзгә көрүнгән алим. Уму майкилниң пикригә охшапрақ кетидиған көз қарашта болуватқан алимларниң бири. У бу һәқтә тохтилип һазирқи күндә уйғурлар диярида йәрлик уйғурларниң сақчиларға қаршилиқ көрситиши вә башқа зорлуқ һәрикәтлириниң хитай һакимийити тәрипидин қара-қоюқла “террорлуқ” дәп хата тәсвирлиниватқанлиқини тилға алди. У бу һәқтә мундақ деди:
“бу йәрдә нурғун мәсилиләр мәвҗут, шундақла бу мәсилиләр өз нөвитидә толиму мурәккәп. Әмма мениңчә, биринчидин, ‛террорлуқ‚ чүшәнчиси һәққидә хитай бу аталғуни һәр хил қоллиниватиду, шундақла хәлқаралиқ өлчәм билән селиштурғанда хитайниң ‛террорлуқ‚ аталғусини қоллинишида изчиллиқ болмайватиду. Болупму бу аталғу даим хитайдики уйғур, тибәт қатарлиқ милләтләрниң зорлуқ һәрикитини тәсвирләшкә ишлитиливатиду. Һалбуки охшаш вәқәни хитай пуқралири садир қилғанда болса буни ‛дөләт ичидики җинайи һәрикәт‚ дәп тәсвирләватиду. Бундақ вақитта ‛террорлуқ‚ аталғуси ишлитилмәйду. Хитай бу аталғуни хәлқаралиқ өлчәм билән селиштурғанда изчиллиқ мәвҗут әмәс, дейшимниң сәвәби мушу.”

Бу нуқтини профессор гарднер бовиңдонму тәстиқлайду. У өзиниң “уйғурлар: өз вәтинидә ғериб болғанлар” намлиқ әсиридә көрситип өткәндәк уйғурлар дияриға келип маканлишип қалған хитай көчмәнлири илгири бу хилдики “террорлуқ” һәрикәтлириниң обйекти болған болсиму, 2004-йилиға қәдәр бу һәрикәтләр изчил һалда “бөлгүнчилик” дәп тәсвирлинип кәлгән. Кейинчә, йәни 2006-йилидин кейин бу хилдики “бөлгүнчилик” һәрикәтлири “террорлуқ” аталғуси билән аталған. Нәтиҗидә уйғурлар вә хитайлар тәң иштирак қилған һәрқандақ вәқә, җүмлидин кичиккинә оғрилиқ қилмишлиридин тартип юрт зомигәрлириниң деһқанларниң йәрлирини игиливелишиға қарши намайишқичә болған миллий тоқунуш характеридики һәрикәтләрниң һәммисила “террорлуқ” дәп атилишқа башлиған.

Профессор лейболдниң қаришичә, уйғурларниң зорлуқ күч шәклидә ипадиләватқан қаршилиқ һәрикәтлирини аддийла қилип хәлқаралиқ диний әсәбий күчләрниң қутратқулуқи арқисида келип чиққан, дәп қараш тоғра әмәс. У бу һәқтә тохтилип мундақ дәйду:
“шинҗаңда немә ишларниң болуватқанлиқи, йәни немә үчүн бу қәдәр көп зорлуқ һәрикәтлири яки террорлуқ һәрикәтлириниң барлиққа келиватқанлиқи бәкму мурәккәп бир мәсилә. Мениңчә бу йәрдә бәлгилик рол ойнаватқан бирнәччә амил мәвҗут. Мән ташқи дунядики җиһадчи күчләрниң бу җәһәттә ойниған ролини инкар қилмаймән, әмма бундақ дегәнликим шинҗаңдики бу күчләр хитай һакимийити җакарлиғандәк ташқи дунядики җиһадчилардин мәбләғ тапшурувалған һәмдә башқа зорлуқ һәрикәтлири үчүн көрсәтмә алған, дегәнлик әмәс. Демәкчи болғиним шуки, ислам әсәбийлики бу йәрдики мәсилиләрниң оттуриға чиқишида башламчилиқ рол ойнаватқини йоқ. Шинҗаңдики зорлуқ һәрикәтлири алди билән мутләқ көп сандики уйғурларниң йәклиниш һадисисигә қарши көрсәткән инкаси. Дәрвәқә хитай һакимийити уйғурларниң тилини, мәдәнийитини вә уларниң миллий кимликини түп йилтизидин йоқ қилишқа урунуватиду. Шундақла уйғурларниң хитай асасий қанунида қоғдилидиғанлиқи бәлгиләнгән һәқ һоқуқлиридин диний етиқад әркинлики һакимийәтниң һуҗумиға учраватиду. Иқтисадий җәһәттә уйғурлар хитайлардин пәрқлиқ муамилигә учраватқанлиқини һәмдә улар билән риқабәтлишишкә аҗиз келиватқанлиқини һес қилип йәтти, яхширақ хизмәтниң һәммисиниң хитайларға тәқсим қилиниши һәмдә уйғурларниң иқтисадий җәһәттә бундақ йәклиниши уларни нарази қилди. Бу әлвәттә һәммәйләнгә тонушлуқ болған мустәмликичилик сиясити муқәррәр елип келидиған ақивәтләр, халас. Өткән әсиргә нәзәр салғандиму мушу тәриқидики һадисиләрни көпләп учритимиз. Мушу хилдики гаңгираш һәмдә тәңпуңсизлиқ тәбиий рәвиштә мушундақ ақивәтләрни елип келиду.”

Алақидар учурлардин мәлум болушичә, хитай ахбарат васитилири изчил һалда уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлирини хәлқаралиқ ислам террорлуқиниң бир қисми шәклидә тәшвиқ қиливатқан болуп, бу хилдики тәшвиқатниң изчил давам қилиши нәтиҗисидә хитай пуқралири арисида ислам диниға қарши бир түрлүк иҗтимаий кәйпиятниң омуми еқимға айлиниватқанлиқи мәлум болмақта.