4-Iyun tyen'enmén weqesi we xitaydiki qarshiliq heriketliride Uyghurlarning tesiri

Zorawanliq ishlitish bolsa xitay kompartiyesining öz hakimiyitini saqlap qélishtiki eng küchlük qorali. Xitay kompartiyesi hakimiyiti özige narazi bolghan, qarshiliq qilghan her qandaq idiye, pikir we heriketlerni zorawanliq bilen basturup keldi. Démokratiye telep qilghan xitay oqughuchilirining 1989-yili 4-iyun künidiki qanliq basturulushi ene shu zorawanliqning misali idi.

Uyghurlarmu xitay kompartiyesi hakimiyitining mustemlikisige ötken yetmish nechche yilda izchil halda xitayning zorawanliq ishlitish obyékti bolup keldi. Emma herqandaq zorawanliq Uyghurlarni bash egdüreligini, rohini sunduralighini yoq. Eksiche Uyghurlarning qeyser, bash egmes rohi hetta xitay xelqiningmu öz hakimiyitining zorawanliqigha qarshi des turushigha tesir körsetti.

1985-Yili we 1988-yili Uyghur aliy mektep oqughuchiliri Uyghur élining herqaysi jayliri hetta xitay ölkilirige tesir körsetken ikki qétimliq chong kölemlik oqughuchilar herikitini qozghidi. Bu herikette Uyghurlar tunji bolup xitay kommunist hakimiyitige qarshi démokratiye, erkinlik we barawerlik sho'arini towlidi. Shundaqla xitayning omumyüzlük siyasiy tüzülme islahati élip bérishini telep qildi. Hetta Uyghur iligha qaytidin yerleshtürülgen bingtüenni emeldin qaldurush, Uyghurlarning öz zéminigha özi igidarchiliq qilish heqlirini bérish, köchmen xitaylarni xitay ölkilirige qayturuwétish. . . . . . . Qatarliq teleplerni otturigha qoydi. Derweqe, hakimiyette siyasiy tüzülme islahati qilish telipi, xitay kommunist hakimiyiti dölet qurghandin buyan tunji qétim Uyghur oqughuchi yashliri teripidin otturigha qoyuldi.

1989-Yili 4-iyun yüz bergen tyen'enmén weqesi heqqide söz bolghinida, mezkur weqege rehberlik qilghuchilar ichide örkesh dölet atliq bir Uyghur rehberning barliqini pütün xitay bilidu we bu ishtin Uyghurlar intayin pexirlinimiz. Chünki bu weqe xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin buyan taki shu yilighiche béyjingda tunji qétim démokratiye, erkinlik we barawerlik arzulirini namayan qilip otturigha chiqishi hésablinidu. Mana mushundaq bir chong kölemlik we tarixiy ehmiyetlik bir heriketke bir Uyghur yashning rehberlik qilghanliqi Uyghurlarni qandaqmu pexirlendürmey turalisun?! bu hergizmu tasadipiyliq emes bolup, mezkur heriketke béyjingdiki Uyghur aliy mektep oqughuchilirimu qatnashqan, Uyghur élidiki aliy mektep oqughuchiliri bolsa, pütün küchi bilen bu heriketni qollighan!

1980-Yillardiki xitay her xil éhtimalliqlargha tolghan bir dewr bolup, bu dewrde hakimiyet béshidiki xitay rehbiri xu yawbangmu siyasiy islahat élip bérishni teshebbus qilghan kishilerdin biri idi. Emma xitayning 1978-yilidiki 3-omumiy yighinida islahat sho'arini yangratqan déng shawping bolsa, peqet iqtisadiy islahat qilip, siyasiy islahat élip barmasliqta ching turdi. Déng shawpingning 1981-yili wang jén bilen Uyghur iligha bérishi we shuningdin kéyinla Uyghur ilida bingtüenni eslige keltürüshi, xitayning gherb démokratik tüzülmisini esla qobul qilmaydighanliqining ipadisi bolghanidi. Emma déng shawping terepdarlirining qarshisida xitayda yenila bir qisim islahatchilar bolghanliqimu heqiqet.

1980-Yili féwralda xu yawbang xitay kompartiyesi merkiziy komitétining bash sékrétarliqigha teyinlen'gen bolup, u ene shu yillardiki siyasiy islahatchilar qoshunining bashlamchisi bolghan. U wezipige olturghan deslepki chaghlardila xitaydiki milletler mesilisini hel qilish üchün izden'gen. Uning bu heqte dégen “Özini özi bashqurush bilen aptonomiye hoquqi bir biri bilen zich baghlinishliq. Mana bu xaraktér. Xaraktér bolmisa, ortaqliq bolmaydu. Mutleq milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi bolmisa, milletlerning ittipaqliqimu bolmaydu. (“Yéngi dewr birliksep xizmiti heqqide maqaliler toplimi” din, merkez partiye mektipi neshriyati 1985. 113Bet)” sözi xitaylarning oyghinishida muhim rol oynighan. Xu yawbang eyni yilliri yene Uyghur qatarliq milletlerning milliy aptonomiye heqlirining saxta bolmasliqi, ulargha özini özi idare qilish hoquqining toluq bérilishi kérekliki, bingtüen we xitay köchmenlirining Uyghur élidin chékindürüp kétilishi kérekliki. . . . . Qatarliq teshebbuslarda bolghan. Epsus, uning bu teshebbusliri 1987-yili wezipisidin élip tashlinish we 1989-yilidiki ölümi bilen netijilen'gen.

Xitay öktichiliri 4-iyun tyen'enmén weqesining yüz bérishige xu yawbangning ölüp kétishi asasliq seweb bolghan dep qarishidu. Bu qarashning elwette asasi bar. Emma téximu muhimi, Uyghurlarning eyni yillardiki arzu-istekliri, teshebbusliri xu yawbang teripidin qarshi élin'ghan, Uyghurlarning öz heqliri üchün bash egmes rohi, tebi'iy halda xitay öktichilirigimu tesir körsetken dep qarash téximu eqilge muwapiq bolushi mumkin. Yeni, Uyghurlarning öz heqliri üchün küresh qilish rohi xu yawbangning bu mesilisidiki qarashlirigha tesir körsetken bolushi, shundaqla bu xil roh yene xitay yashliriningmu oyghinishigha, kéyinki tyen'enmén weqesining meydan'gha kélishige seweb bolghan!

Biz yuqirida éytip ötkinimizdek 80-yillardiki xitay heqiqeten türlük éhtimalliqlargha tolghanidi. Xitay kommunist hakimiyitimu bu dewrlerde qil üstige kélip qalghan. Emma xu yawbangning ölümi we tyen'enmén oqughuchilar herikitining qanliq basturulushi, xitay kommunist hakimiyitini bu halqiliq peytte chong xeterdin saqlap qaldi. Xitay hakimiyitining saqlinip qélishi derweqe Uyghurlarning shu dewrlerdin bashlap yoqitishlargha duch kélidighanliqidin dérek béretti. Chünki xitay hakimiyitining neziride Uyghurlar alliburun 4-iyun tyen'enmén weqesi we xitaydiki barliq qarshiliq heriketlirining sewebchisige aylan'ghanidi. Bu wejidin Uyghurlar 80-yillardiki xitayda eng burun démokratiye, erkinlik we barawerlik mesh'ilini kötürgen batur xelqtin, 1990-yillargha kelgende birdinla “Üch xil küch(térrorchi, bölgünchi, ashqun)” töhmiti artilip, “Hakimiyet düshmini” ge aylinip qaldi. Hetta bügünki Uyghur irqiy qirghinchiliqimu del “Üch xil küchni yiltizidin yoqitish” namida élip bérildi.

Xitay kommunist hakimiyitining qurghuchisi maw zédong 1939-yili öktebirde yazghan bir maqaliside mundaq dégen. Yeni, “Birliksep (统战), küresh (斗争) we partiye qurulushi (党建) bolsa, xitay kommunist partiyesining inqilabta düshmenni yéngishtiki üch taktikisidur”. Derweqe, xitay hakimiyiti bu “Üch qoraldin eng yaxshi qimmet yaratqan hakimiyet” hésablinidu. Bolupmu 4-iyun tyen'enmén weqesidin kéyinla Uyghurlarning “Üch xil küch” süpitide hakimiyet düshminige aldurulushi del “Sinipiy küresh” peyda qilip, diqqetni burashtin ibaret “Küresh taktikisi” idi. Xitay hakimiyitige qaritilghan siyasiy islahat heqqidiki küreshning epchillik bilen Uyghur xelqige buruwétilishi ene shu 1990-yillarda bashlandi. Bu usul xitay hakimiyitini 4-iyun weqesidiki mes'uliyettin, dölet ichidiki siyasiy kirizistin qutuldurdi. Shundaq bolupla qalmay 11-séntebir weqesidin kéyinki amérika bilen yéqinlishishigha, dunya soda teshkilatigha kirishige, térrorluqqa qarshi turush namida Uyghurlargha türlük zulumlarni qilishigha asas boldi. Uyghurlarning aqiwette irqiy qirghinchiliq yoli bilen millet boyiche yoqitilish qismitige uchrishimu, emeliyette, xitay hakimiyitining Uyghurlarning jismida ezeldin mewjut bolghan erkinlik we hörlük rohlirini özige éghir tehdit hés qilishi seweb bolghan dep éytish mumkin.

Mana bügün xitay xelqi özlirining 1989-yilidiki tyen'enmén oqughuchilar herikitining küresh rohini medhiyelewatqan we 4-iyun küni bu yashlarning rehimsizlerche basturulghanliqini échinish bilen xatirilewatqanda Uyghurlarning bu küreshning eng deslepki mesh'ilini yaqquchi xelqlerning biri bolghanliqini estin chiqirip qoymasliqi kérek. Chünki, Uyghurlar bu mesh'el üchün eng éghir bedellerni tölidi we tölewatidu. Shundaq bolupla qalmay küresh mesh'ilini kötürgen bu xelq xitay hakimiyitining eng küchlük düshminige aylinip, irqiy qirghinchiliqqa uchrawatidu. Biz 4-iyun tyen'enmén weqesige qatnashqan jenggiwar yashlarni eslesh we xitay yashlirining küresh rohigha medet bérish bilen birlikte, xitaylarningmu bu küreshning eng deslepki mesh'ilini Uyghurlarning kötürgenlikini, örkesh dölettek Uyghur perzentining bu küreshning dahiyliridin ikenlikini ésige élishini, ularning Uyghurlarning öz hoquqliri üchün élip barghan küreshlirini étirap qilishini we qollishini telep qilishqa heqliqmiz!

***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu