“Xantengri edebiyat mukapati” din “Tyanshan edebiyat mukapati” ghiche

“Tyanshan edebiyat mukapati” mukapat tarqitish murasimi körünüshi. 2024-Yili 20-dékabir, ürümchi

Xitayda chiqidighan  “Xitay kündilik xewerliri” géziti torida xewer qilinishiche, 20-dékabir küni, ürümchi xelq'araliq körgezme merkizide tunji nöwetlik “Tyanshan edebiyat mukapati” mukapat tarqitish murasimi ötküzülgen.

Xewerlerdin melum bolushiche, bahalash netijisige asasen bu qétim besh parche eser namzat mukapatigha körsitilgen, yene besh parche eser “Tyanshan edebiyat mukapati” gha érishken. Mukapatqa érishken aptorlarning ichide Uyghur yazghuchi gheyret asim we qazaq yazghuchi érkesh qurbanbéktin bashqa namzatlarning hemmisi xitay yazghuchilar iken. Bu qétimqi bahalashta “Alahide töhpe mukapati” tesis qilin'ghan bolup, bu mukapat atalmish shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüenide yashliq dewrini ötküzgen xitay yazghuchisi wang ménggha bérilgen.

Mukapat tarqitish murasimida partkom teshwiqat bölümining bashliqi wang jyenshin söz qilip, shinjanggha yerleshken yazghuchilarning, jungxu'a medeniyet en'enisige warisliq qilip, shinjang tarixini chinliq bilen eks ettürgen bir qisim edebiy eserlerni yaratqanliqini tekitleydu.

Igilinishiche “Tyanshan edebiyat mukapati” ning bahalash aldinqi sherti, eserlerning shi jinpingning xitayche sotsiyalizm idiyesi we jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh idiyesini yétekchi qilghan, idé'ologiye bilen éstétik qimmiti birleshtürülgen pirinsipta ching turghan bolushi kérek iken. Shuning bilen birlikte mezkur mukapatqa qatnashturulghan eserlerning dewr özgirishini eks ettürgen bolushi, shundaqla yéngi dewrdiki shinjang hékayilirini köp qatlamliq shekilde yaxshi sözlep, junggoche zamaniwilashturushning shinjang emeliyiti bayan qilin'ghan mezmunlarni öz ichige alghan bolushi telep qilin'ghan.

Xitay hökümiti orunlashturghan bu qétimliq mukapatliq bahalashqa qatnashturulghan eserlerning 2014-yili 1-ayning 1-künidin 2023-yili 12-ayning 31-künigiche bolghan mezgilde neshr qilin'ghan eserlerdin tallan'ghanliqi melum bolmaqta. Sunulghan eserlerning choqum dölet ortaq tilidiki terjime nusxisi bilen bahalashqa qatnashturulushi telep qilin'ghan. Mukapatqa érishken yazghuchilar 500 ming yüen xelq puli bilen, namzat mukapatigha érishken yazghuchilar 100 ming yüen xelq puli bilen, “Alahide töhpe mukapati” gha érishken yazghuchi 1 milyon yüen xelq puli bilen mukapatlan'ghan.

Xitay hökümitining Uyghur diyarida bunche köp iqtisad ajritip, edebiyat sahesini qollishi, Uyghur rayonidiki asasliq ahale bolghan Uyghurlar we Uyghur edebiyati üchün az-tola paydisi bolamdu-yoq? késip éytalaymizki, bu xil mukapatlarni yolgha qoyush yenila xitayning siyasiy teshwiqatini ijra qilish we yoqitilghan Uyghur serxillirining ornigha bir türküm xitay yazghuchilarni meydan'gha chiqirish üchün sorun hazirlash bolup, Uyghurlar üchün peqetla ziyan élip kélidu.

Emeliyette “Tyanshan edebiyat mukapati” Uyghur diyarida tesis qilin'ghan tunji edebiyat mukapati emes. Bilginimizdek mexsus Uyghur tilida yézilghan edebiy eserlerni bahalash, mukapatlashni meqset qilghan “Xantengri edebiyat mukapati” 1988-yil 11-ayning 22-künidin bashlap yolgha qoyulghan. Tunji qétimliq mukapat tarqitish murasimi “Tengritagh zhurnili” teripidin ürümchide ötküzülgen. Mezkur mukapatning tesis qilinishi we tarqitilishida shu waqittiki “Tengritagh zhurnili” ning bash muherriri, kéyinki erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining tehriri merhum ablikim baqi iltebirmu muhim rol oynighan. Mezkur mukapatning tarqitilishida shu waqittiki ataqliq Uyghur yazghuchiliri we ziyaliyliridin abduréhim ötkür, turghun almas, abdushükür muhemmed imin, imin tursun, haji yaqup we bashqa nechche onlighan péshqedem we yash edibler hem ziyaliylarning ilham bérishi, qollishi shuningdek Uyghur aptonom rayonluq hökümettiki bezi yuqiri derijilik Uyghur rehbiriy shexslirining yéqindin qollishi muhim rol oynighanidi. Xitay kompartiyesi da'iriliri medeniyet inqilabidin kéyinki waqittiki siyasiy weziyetning teqezzasi tüpeylidin memliket boyiche yolgha qoyghan bir qeder yumshaq siyasitining ramkisida Uyghur élidimu edebiyat-sen'et, medeniy- ma'arip saheside qismen yol qoyush siyasiti yürgüzgen bolup, tengritagh  zhurnili qatarliq bezi zhurnallarning chiqirilishi we xantengri edebiyatining tarqitilishi ene shuning mehsuli idi.

Shundin étibaren, “Xantengri edebiyat mukapati” Uyghur tilida chiqidighan edebiy zhurnallar ara nöwet bilen élip bérilidighan we bir yil ichide élan qilin'ghan munewwer edebiy eserlerni bahalap mukapatlaydighan bir türlük pa'aliyetke aylan'ghan.

20 Yildin artuq musape jeryanida 500 ge yéqin munewwer yazghuchi, sha'ir, obzorchi, edebiy terjiman we muherrirler “Xantengri mukapati” gha muyesser bolghan. Mezkur mukapat Uyghur aptorlargha bérilipla qalmastin, yene Uyghur tilida ijadiyet bilen shughullinidighan qazaq, qirghiz we tajik qatarliq milletlerdin bolghan ediblergimu bérilgen. Bu mukapat öz dewride Uyghur éli teweside tesir küchi birqeder chong mukapat hésablinatti. Mukapat tarqitish murasimi bilen edebiy ijadiyet muhakime yighinliri teng qedemde élip bérilip, zhurnallar ara tejribe almashturushtin bashqa yene, Uyghur til-edebiyati téma qilin'ghan kespiy we qoyuq milliy tüske ige muhit yaritilghan idi.

20-Esirning 80-yilliri Uyghur ziyaliyliri üchün xitay hakimiyitining uzun yilliq cheklime we basturushliridin kéyin, Uyghur xelqi medeniyet we diniy étiqad jehetlerde nispiy yumshash netijiside qismen erkinlikke érishken dewrler idi. Jümlidin edebiyat-sen'et sahesidimu dunyawi yéngi éqimlar bilen tonushush, kilassik eserlerni tetqiq qilish we tarixiy romanchiliq qizghinliqi qozghilish qatarliq yéngiche idiye we islahatlar meydan'gha kelgen idi. “Xantengri edebiyat mukapati” ning righbiti arqisida, bir qisim péshqedem edibler qoligha qayta qelem élishqa muweppeq bolghan bolsa, bir türküm yash awan'gart sha'ir-yazghuchilarning yétiship chiqishigha türtke bolghan idi dep qarashqa bolidu.

Échinarliqi 2016-yildin bashlan'ghan, Uyghurlarni asas qilghan chong tutqun dawamida, eyni waqittiki “Xantengri edebiyat mukapati” sahibliridin haji mirzahit kérimi, abduqadir jalalidin, ablikim hesen, erkin rozi, adil tuniyaz, perhat ilyas, abdubesir shüküri, arslan abdulla qatarliq   yüzligen edibler lagér we qamaqlargha solandi, hetta bir qisimliri türmilerde hayatidin ayrildi. Éniqki“Xantengri edebiyat mukapati” mu Uyghur tilidiki zhurnallarning yoqitilishi yaki serxillarning tutqun qilinishi bilen birlikte emeldin qalduruldi.

Bügünki künde Uyghur tilining metbu'atlarda cheklinishi we ma'ariptin qélishi tüpeylidin, Uyghur tilida yézilghan eserler ochuq-ashkara halda jem'iyette qarshi élinmaydighan yaki ret qilinidighan weziyet shekillen'gen. Eksiche xitay hökümiti xitay tilida eser yézishni teshebbus qilghan we qollighan. Ilgiri derrén baylér (Darren Byler ) qatarliq mutexessisler yéqinqi yillarda Uyghur éli edebiyat-sen'et saheside tesis qilin'ghan bu xil mukapatliq pa'aliyetlerning mahiyiti üstide söz qilip, xitayning tutqundin saq qalghan Uyghur yazghuchiliri arqiliq xitay qimmet qarishini teshwiq qilishni meqset qilghanliqini tekitligen idi.

Bu qétimliq “Tyanshan edebiyat mukapati” ni élip éytsaqmu, gheyret asimning yerlik muxbirning ziyaritige jawaben qilghan sözide “Ular yaqqan gülxan” namliq romanida, birqanche ewlad terjimanlarning hayatliq we kespiy yétilish hékayiliri bayan qilin'ghan iken. Derweqe xitay hökümiti bu eserge her millet xelqining éjil-inaq yashap, bextlik turmushni yaritishning shanliq tarixini eks ettürgen eser dep baha bérip, xitay qimmet qarishi we teshwiqatini bazargha sélish üchün qollan'ghan. Xitay da'iriliri Uyghur yazghuchini mukapatlash arqiliq, peqetla xitay qimmet qarishida ching turghandila xatirjem turmushqa érishkili bolidighanliqi heqqide bashqa Uyghur ediblirigimu bir signal bergen.

“Tyanshan edebiyat mukapati” ning tesis qilinishi emeliyette xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy we medeniyet qirghinchiliqini étirap qilmasliqi we Uyghur élidiki weziyetni perdazlap körsitish hiylisining bir parchisidin ibaret. Nöwette xitay hökümitining dunyani aldashtiki eng kozirliq wasitiliridin biri “Disnéy filimliri” gha oxshash sün'iy yaritilghan we xitay éytimi bilen yughurulghan saxta körünüshni bazargha sélish idi. Qarimaqqa Uyghur turalghuliri bolsun, meschitler bolsun, kiyim-kéchek yaki naxsha-ussullar bolsun hemme nerse yoqalmighandek körünetti. Emeliyette, xitay hökümiti Uyghur medeniyitini astirtin yoq qilip, chin we esli mahiyitidin uzaqlashturush üchün küchimekte we sirtqi dunyagha özini medeniyet qoghdighuchisi qilip körsetmekte.

“Tyanshan edebiyat mukapati” mu Uyghur edebiyat sahesining shu xil kontrolluq we cheklimilerge uchrawatqanliqining delili bolup, Uyghur yazghuchi sha'irlirining chetke qéqilghanliqini we öz ana tilida eser yaritish hoquqining tartiwélin'ghanliqini ispatlap béridu. Uyghur tilida eser yazghan teqdirdimu, kommunistik qizil teshwiqattin bashqa mezmunlar neshr qildurulmaytti. Bu mukapat yene bir jehettin, bundin kéyin Uyghur en'eniwi turmushi we qimmet qarishi eks ettürülgen edebiy eserlerning yaritilmaydighanliqidin, uning ornigha xitay siyasiy teshwiqatlirigha mas eserlerning dessitilgenlikidin dérek béridu. Xitay hökümitining “Tyanshan edebiyat mukapati” xitayning Uyghur élige qaratqan mustemlikisini téximu kücheytkenlikining bir shepisidur.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]