“Tiktok” tin tuyuqsiz yoqap kétiwatqan Uyghurlargha néme boldi?

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri mudiri sofiy(Sophie Richardson) richardson xanim axbarat élan qilish yighinida söz qilmaqta. 2020-Yili 14-yanwar, nyu-york.

Bir ay ilgiri, amérika xewerler tori “Bazféd” mexsus doklat élan qilip, “Tiktok” ning amérika abontlirining shexsiy sanliq melumatlirini dawamliq toplighanliqi hem ularning shexsiy uchurlirini béyjinggha yollashni dawam qiliwatqanliqini ashkarilighanidi. Tiktokning peyda qiliwatqan uchur bixeterlik xewpi seweblik nöwette amérika bashliq gherb elliride tik-tokni pütünley cheklesh sadaliri kücheymekte.

Xitay kompartiyesining tiktoktin paydilinip amérikadiki abontlarning uchurlirini yighiwatqanliqi éhtimalliqining intayin yuqiri ikenliki otturigha qoyuluwatqan bir waqitta, tiktokning xitayche nusxisi dowyinni qolliniwatqan Uyghurlarning bixeterlikining yéqindin buyan muhajirettiki Uyghurlarni endishige séliwatqanliqi melum.

Amérikadiki lagér shahiti zumret dawut xanim, “Uyghur élide dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliq we zulumini dunyagha anglitishta bashqa tallishi yoq Uyghurlar dowyindin paydilinip derdini, Uyghurlarning weziyitini chet'ellerge anglitishqa tirishiwatidu we xeterge qarimay tewekkül qiliwatidu” dep qaraydu. Shunga u 2019-yili amérikagha kelgendin buyan, Uyghur élidiki kishilerning ehwalini bilip turush meqsitide, bashqa isimlar arqiliq dowyin'gha tizimlatqan we buningda Uyghurlargha a'it muhim uchurlarni yighip, feysibok qatarliqlarda tarqitip kelmekte idi. Bu qisqa widiyolar radiyomiz we bashqa xelq'araliq axbaratlarning Uyghurlar weziyiti heqqidiki xewerliride yip uchi we bezen ispat xaraktérlik rol oynighanidi.

Lagér shahiti zumret dawut, ziyaritimizni qobul qilip, gerche ilgiri dowyinni ishlitip qisqa widiyolarni hembehirligen Uyghurlar xéli köp bolsimu, yéqinqi 3-4 aydin buyan, ularning Uyghurlarning weziyiti teswirlen'gen qisqa wdiyoliri öchürülgendin bashqa, özliriningmu tuyuqsiz yoqap kétiwatqanliqigha diqqet qiliwatqanliqini bildürdi.

Zumretning radiyomizni teminligen dowyindin chüshürüwalghan sinliq we süretlik uchurlargha qarighanda, Uyghurlarning mejburiy emgek zawutlirida we yaki hashada ishlewatqanliqigha, bezilerning lagérdin chiqipla ölüp ketkenlikige da'ir, xitay üchün intayin sezgür hésablinidighan sin körünüshlirini tarqatqan abontlarning hésabi bir qanche aydin béri, bezilirining yéqinqi künlerde taqap qoyulghaniken.

Zumret xanim, dowyin qollan'ghan we hazirqi ehwali éniq bolmighan bu abontlarning bixeterlikini közde tutup ularning uchurlirini ashkarilimasliqni tewsiye qildi.

Zumret xanim, yene gerche bir qisim Uyghurlar dowyin arqiliq meqsetlik yaki meqsetsiz halda qisqa sin körüshlirini tarqitish arqiliq, dunyagha Uyghur diyarida, Uyghurlargha néme boluwatqanliqini bildürüp kéliwatqan bolsimu, lékin ularning tuyuqsiz yoqap kétishi we aqiwitidin özining endishe qiliwatqanliqini hem bu halning dunya jama'itiningmu diqqitini tartishi kérek dep qaraydighanliqini bildürdi.

Zumretke oxshash özining feysibok bétide, dowyindiki Uyghur abontlar chiqarghan muhim qisqa sinlirini tarqitip kéliwatqan nur xénim isimlik birining, yéqinqi künlerde hembehrligenliridinmu, zumretning endishilirining bihude emesliki melum bolmaqta. Uning dowyindiki Uyghur abontlarning öz a'ilisidiki we bashqilarning ölüm-yétimliri heqqide tarqatqan qisqa sinlirining astigha chüshken inkaslarda, xitayche “Esli bu xildiki mezmunlarni tarqitish cheklen'gen”, “Eng yaxshisi, bundaq nersilerni tarqatmang, derhal öchürüng, bolmisa tügishisiz!” dégendek jiddiy agahlandurushlarni körgili bolidu.

Tiktok yaki dowyin qolliniwatqan Uyghurlarning weziyiti xelq'aradiki Uyghurlar weziyitini közitip kéliwatqan, xelq'araliq kishilik hoquq organliriningmu diqqitini tartiwatamdu yoq? dégen mesile heqqide, kishilik hoquq közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori sofiy réchardson xanimni ziyaret qilduq.

Sofiy xanim nahayiti keskin halda: “Bu elwette endishimizni qozghaydu, bolupmu yéqinqi aylarda barliq xitay ishligen bu xildiki détallarning xitay hökümitining basturushliri üchün xizmet qilidighanliqini anglighandin kéyin endishimizni téximu kücheydi”, dédi.

U yene tiktokning tehditi heqqide ilgiri uning Uyghurlar heqqidiki uchur tarqatqan chet'el abontlarnimu nishan qilghan selbiy tesirlirining, uning xetiridin signal ikenlikini tekitlep mundaq dédi:

“Ilgiri deslep, amérikadiki férozaning özining tik tok bétide, girim qilishni ögitish jeryanida Uyghurlar weziyitini anglatqini üchün uzun'gha qalmay uning tiktok hésabi taqiwétilgenidi. Bu hemmimizge melum bir weqe. Xitay hökümitining hetta amérikadiki abontlarni teqib qilip, sénzora qiliwatqanliqi, chet'el abontlirining pikir erkinlikige tosqunluq qiliwatqanliqi bizde buni qolliniwatqan Uyghurlarning weziyitige qarita tebi'iy halda chongqur endishe peyda qilidu”

Sofiy réchardson yene tiktokning Uyghurlargha bolghan tehditining, bashqa her qandaq kishi uchraydighan tehdittin küchlük ikenlikini agahlandurup mundaq dédi:

“Biz xitayning bu xil nazaretlirini oxshimighan uchur wasitiliri, zamaniwi téxnikilarni qollinip Uyghurlargha élip barghan basturushliridin éniq körduq. Uyghurlarni xitayning barliq hazirqi zaman téxnikilardin, uchur wasitiliridin paydilinip nazaret astigha élipla qalmay, qattiq basturup, jazalap kéliwatqanliqini bilimiz. Shuningdek oxshashla Uyghurlar üchün tik-tokmu intayin xeterlik. Emma epsuski, Uyghurlarning eqil-parasitini ishlitip dunyagha awazini anglitishta, tik-tok ularning amalsizliq ichidiki intayin xeterlik we qiyin bir tallishidur. Hazirghiche melum bolghan xitayning téxnikiliq nazaret sistémisi arqiliq hetta pütün dunya kishilirining pikir erkinlikini boghushqa urunuwatqanliqidek deliller bizge, Uyghurlarning buningdin bashqilardinmu bekrek agah bolushi kéreklikini bildüridu”.

Yéqinqi mezgillerdin buyan erkin asiya radiyosigha, dowyin qollan'ghuchi Uyghurlarning bezilirining hésablirining tuyuqsiz taqilip qalghanliqi heqqidiki inkas we uchurlar kéliwatqan bolsimu, emma ularning hésablirining taqilip qélish sewebi yoq. Lékin inkas qilghuchilar ularning köpinchisining ilgiri a'ile ezalirining lagérgha kirip ketkenliki yaki tuyuqsiz ölüp ketkenliki we yaki mejburiy emgekke qatnishiwatqanliqliri ipadilen'gen qisqa widiyo tarqatqan we yaki hembehrligenlikining asasliq seweb bolushini otturigha qoymaqta. Ular ene shu seweblik dowyin, yeni tiktok qollan'ghan yéqinlirining xitayning birer awarigerliki yaki palaketke uchrighan bolushi heqqidiki gumanlirini bildürmekte. Lékin hazirghiche xitay da'iriliri birqanche türkümge bölüp, xéli köp kishini intérnétte qanunsiz uchurlarni tarqitish bilen qolgha alghanliqi we jazalighanliqini bildürgen bolsimu, emma bularning ichide tiktok qollan'ghuchilirining bar yoqluqi heqqide héchnéme démigenidi. Lékin, ilgiri xitay da'irilirining ündidarlarni qattiq nazaret qilghanliqi, Uyghurlarning yanfonlirini xalighanche tekshürüp, uningdin qanunsiz uchurlar, widiyolar chiqti dégen nam bilen tutqun qilghanliqini alliburun melum bolghan ish idi.