Ataqliq tilshunas we akadémik ghojexmet sedwaqasofning 90 yilliqi xatirilendi
2019.05.22

Melumki, hazirqi waqitta Uyghur élide milyonlighan Uyghurning, shu jümlidin dunyagha tonulghan alimlarning xitay da'iriliri teripidin jaza lagérlirigha toxtimay solunuwatqanliqi ashkara bolmaqta. Uyghurlar üchün mushundaq éghir bir peytte qazaqistandiki Uyghurlar qazaq hökümitining qollap-quwwetlishide ene shundaq dangliq shexslirini, alimlirini, yazghuchilirini xatirilesh pa'aliyetlirini ötküzüp kelmekte.
17-Mayda almuta wilayiti Uyghur nahiyesining merkizi chonja yézisining medeniyet öyide tilshunas alim, qazaqistan milliy penler akadémiyesining heqiqiy ezasi, proféssor ghojexmet sedwaqasofning 90 yilliqigha béghishlan'ghan xatirilesh murasimi bolup ötti. Alimning repiqisi omaq hesenowaning teshebbusi we Uyghur nahiyelik hökümetning orunlashturushi bilen ötken mezkur murasimgha ziyaliylar, jem'iyetlik birleshmiler, yéza hakimiyetliri, ottura mektepler wekilliri, yurt-jama'etchilik, oqughuchilar, merhumning uruq-tughqanliri qatnashti.
Ghojexmet sedwaqasof toghriliq ishlen'gen filim körsitilgendin kéyin, uning ömür bayani we ilmiy pa'aliyiti boyiche “Atamura” neshriyati Uyghur tehriratining bashliqi malik mehemdinof doklat qildi. U alimning qazaqistan ilim-pénige, shu jümlidin Uyghurshunasliq ilmige qoshqan töhpisini, Uyghur jem'iyitidiki rolini alahide tekitlidi.
Murasimda sözge chiqqan Uyghur nahiye hakimining orunbasari da'ulétjan déménbayéf, tilshunas alim, proféssor elimxan jünisbék, Uyghur nahiyelik Uyghur medeniyet merkizi re'isining orunbasari sultanmurat israpilof we bashqilar ghojexmet sedwaqasofning alim we jem'iyet erbabi süpitide peqet qazaqistandila emes, belki ottura asiya, Uyghur éli, rusiye, yawropa da'irisidimu tonulghanliqini otturigha qoydi.
Igilishimizche, ghojexmet sedwaqasof eyni waqitlarda köpligen ataqliq qazaq alimliri bilen yéqindin arilashqan. Mezkur murasimgha kelgen almutaliq méhmanlarning biri, qazaqistan zhurnalistika akadémiyesining prézidénti, akadémik saghimbay qozibayéf ghojexmet sedwaqasof yétekchilik qilghan Uyghur tilshunasliq ilimining omumen türkshunasliq ilimining yétekchi saheliridin biri bolghanliqini, Uyghurlarning sherqqe deslepkilerdin bolup yéziq élip kelgenlikini hemde türkiy xelqler ichidin deslepkilerdin bolup öz memlikitige ige bolghanliqini alahide tekitlidi.
Ghojexmet sedwaqasof dunyagha kelgen chong aqsu yézisida tughulup, hazir “Atamura” neshriyati Uyghur tehriratining bashliqi bolup ishlewatqan malik mehemdinof ependining pikriche, Uyghur nahiyesi Uyghurlar zich olturaqlashqan nahiyelerning biri bolup, bu yerdin köpligen ataqliq shexsler yétilip chiqqan hem ular ilim-pen, edebiyat, sen'et saheliride chong töhpilerni yaratqan iken. Bu yili alimning tughulghinining 90 yilliqigha da'ir Uyghur mektepliride we jay-jaylarda bir qatar pa'aliyetler ötken. U mundaq dédi: “Biz ghojexmet sedwaqasof dégende, medeniyitimizning hemme sahelirini köz aldimizgha keltürimiz. Büyük alim tilimizning hemme saheliride chong netijiler qazandi. Shunga uning 43 yéshida yaqlighan doktorluq dissértatsiyesining mawzusimu‚ perghane wadisi Uyghurlirining tili‛dep atilip, u chuqan welixanof namidiki mukapatning sahibi ataldi. Xelqimizning namini yüksek choqqilargha kötürüp, dangqini ashuruwatqan alimlardin tunji akadémik yarmuhemmet mubarekof, shundaqla pen doktorliri tughluqjan talipof, wélinur mexpirof oxshash alimlarni biz memnuniyet bilen tilgha alimiz.”
Melum bolushiche, ghojexmet sedwaqasof ötken esirning 80-yillirining axiri we 90-yillirining bashlirida, yeni qazaqistan penler akadémiyesi terkibidiki Uyghurshunasliq institutining mudiri wezipisini atquruwatqan peytide Uyghur éli alimliri bilen munasiwet ornitishqa bashlighan. Lékin u köp waqit ötmeyla 1991-yilning küz peslide 62 yéshida tuyuqsiz alemdin ötken.
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan “Örléw” wilayetlik mu'ellimlerning kespini mukemmelleshtürüsh institutining bölüm bashliqi, tilshunas kandidat doktori ruslan arziyéf ependi qazaqistanda 1986-yili Uyghurshunasliq instituti qurulghan waqitta Uyghur élide Uyghurshunasliq pénining xéli jiddiy tereqqiy étiwatqanliqini hem bu jehette iwrayim muti'i, mirsultan osman, xemit tömür, aminem ghappar bashchiliqidiki tilshunas alimlarningmu xéli chong netijilerge érishkenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Uyghurshunasliq institutining mudiri bolup teyinligen ghojexmet aka birdinla chet'eldiki, bolupmu Uyghur élidiki Uyghurshunaslar bilen zich alaqe ornitishqa kirishti. 1991-Yili may éyida Uyghurshunasliq institutining teklipi bilen shinjang-Uyghur aptonom rayonining til we yéziq komitétining wekilliri kélidu. Qazaqistandin Uyghurshunasliq instituti we baytursinof namidiki tilshunasliq instituti birlikte öz ara 9 maddiliq kélishimge qol qoyidu.”
Igilinishiche, qazaqistanda Uyghurshunasliq instituti pa'aliyet élip bériwatqan bu waqitta tilshunasliq Uyghurshunasliq tetqiqatliri ichidiki yétekchi sahe bolghan. Institutning tilshunasliq bölümide bu chaghda ghojexmet sedwaqasof yétekchilikide tughluqjan talipof, shériwaxun baratof, shawdun kibirof, wélinur mexpirof qatarliq tonulghan alimlar we köpligen yash mutexessisler ishlewatqan idi.
Ruslan arziyéfning déyishiche, ghojexmet sedwaqasofning wapatidin kéyin yuqirida atalghan kélishim emelge ashmay, peqet qeghez bétidila qalghan. Kéyinchirek Uyghurshunasliq institutining öz pa'aliyitini toxtitishi hemde Uyghur élide yüz bergen ehwallar tüpeyli ikki terep Uyghur alimlirining alaqisi emeldin qélishqa qarap yüzlen'gen.
Eyni waqitlarda Uyghurshunasliq institutining ijtima'iy tetqiqatlar bölümide ishligen, hazir Uyghur milliy herikitide tonulghan shexslerning biri siyasetshunas qehriman ghojamberdi ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Shu waqitta ghojexmet akining Uyghur élidin kelgen bir guruppa tilshunas alimlar bilen Uyghur tili imla lughiti heqqide söhbitige men dexl bolghan. Ghojexmet aka bir milletning tilini birlikke keltürüsh kérek dégen idiyeni otturigha qoyghan. 1991-Yilning özide xitay qazaqistandiki Uyghurshunas alimlarning Uyghuristandiki alimlar bilen yéqinlishishigha yol qoymaytti.”
Qehriman ghojamberdining éytishiche, qazaqistan musteqilliq alghan deslepki yillarda Uyghurshunas alimlarning Uyghur diyaridiki alimlar bilen ilmiy alaqe qilishigha yash qazaq hökümiti tosalghuluq qilmighan.
U sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Bügünki künde Uyghuristanda kommunistik xitay xitaylashturush siyasitini qattiq qolluq bilen ilgiri sürüwatqan zamanda bu yerde hökümetning kengchiliki teripidin Uyghur tilini tereqqiy qilishta ghojexmet akining emgekliri nahayiti muhim rol oynaydu. Uning emgekliri pütkül Uyghurshunasliqni öz ichige alidu. Bu tereptiki tilshunas alimlar bügün pütkül küchi bilen Uyghur tilini himaye qilishqa heriket qilishi kérek.”