Моңғулийәдики археологийәлик қезишта қәдимки уйғур шәһири “тоғу балиқ” ниң изи байқалған

Орхун йенисәй уйғур дөлитиниң пайтәхтиниң ички қисми. 2011-Йили авғуст.

Түркийә вә моңғулийә археологлириниң йеқинда моңғулийәниң шималидики орхун дәрясиниң бир тармиқи болған туул дәряси вадиси яки қәдимки уйғур тарихий һөҗҗәтлиридики туғла дәряси вадисида елип барған археологийәлик қезишта, тоққуз оғузларниң, йәни 8-әсирләрдики орхун уйғур империйәсини қурған асаслиқ уйғур қәбилилириниң ғайиб болған шәһири “тоғу балиқ” ниң орни байқалған.

Тоғу балиқ тарихта уйғур тоққуз оғуз қәбилилириниң яшиған вә милади 715-йили тоққуз оғуз уйғур қәбилилириниң кейинки түрк қағанлиқиға қарши уруш қилған җайи болуш билән тонулмақта иди. Археологлар бу шәһәр харабисиниң тепилиши уйғурларниң шәһәрчилик вә шәһәр мәдәнийити тарихини йүз йил алдиға сүргәнликини илгири сүрмәктә. Тоғу балиқниң кейинки түрк қағанлиқи хитайниң таң ханиданлиқиға беқинип қалған миладийә 630-йиллиридин миладийә 680-йиллириғичә болған арилиқтики хараблишиш дәвридә қурулған болуши мумкинликини қәйт қилмақта.

“туғу балиқ”, йәни шәрқий балиқ шәһириниң исми, иккинчи көк түрк қағанлиқиниң мәңгү таш пүтүклиридә, шундақла таң сулалисиниң тарихий һөҗҗәтлиридә тилға елинған. Миладийә 840-йили уйғур орхун империйәси йеқилип, уйғурлар җәнубий вә ғәрбий йөнилишләргә, җүмлидин қәдимки ана тупрақлириниң бир қисми болған шәрқий түркистанға көчүшидин кейин ташлинип қалған бу шәһәрниң орни һазирға қәдәр бир сир болуп кәлгән иди.

Бу қетимлиқ археологийәлик қезиш түриниң мәсули, измир катип чәләби университети җәмийәтшунаслиқ вә инсаншунаслиқ факултетиниң мудири, түрколог, пирофессор шабан доған (Şaban Doğan) 14-авғуст радийомизниң бу һәқтики мәхсус зияритини қобул қилди. У, бирләшмә археологийә әтритиниң бу қетимлиқ қизишта, бу җайниң тоғу балиқ икәнликини испатлайдиған байқашларға еришкәнликини билдүрди.

Шабан доған мундақ деди: “бу түрк-моңғул археологийәлик әтрити тәрипидин елип берилған һәмкарлашма қезиш түри иди. Тарихий мәнбәләрдә тоғу балиқ тилға елинған болсиму, лекин униң қайса җайда икәнлики ениқ әмәс иди. Болупму биз моңғулийә археологлири билән болған музакирилиримиздә қезиш елип барған җайниң тоғу балиқ болуши мумкинликини қияс қилишқан идуқ. Хизмәтдашлиримиз билән елип барған қезишта, бу җайниң тоғу балиқ икәнлики рәсмий оттуриға қоюлди. Бу җайдики бир бина харабисидин тепилған буюмлар, буниң тоғу балиқ икәнликини рәсмийләштүрди. ”

Шабан доғанниң қәйт қилишичә, бу харабилик тарихий мәнбәләрдә тоғу балиқниң орни дәп хатириләнгән болсиму, әмма бурун кишиләр бу җайни хитай тарихнамилиридики ляв сулалиси, йәни қитанларға аит олтурақ макан, дегән қарашта болуп кәлгән. Лекин бу қетим археологлар бу харабиликтики бир бина теминиң астинқи қатлимидин уйғурларниң тоғу балиқ шәһиригә тәвә сапал қачиларни тапқан. Шабан доған, тоғу балиқни уйғурлардин кейин қитанларниңму ишләткәнликини тәкитләйду.

Пирофессор шабан доған мундақ дәйду: “тарихий мәнбәләрдә тоғу балиқниң туғла дәряси бойида икәнлики хатириләнгән. Моңғулийәдә нурғун шәһәр харабилири бар. Буларниң ичидә бир қанчә шәһәр харабилики тоғу балиқ әтрапиға җайлашқан. Һазирғичә бу харабиликләр қитанларға тәвә, дәп қарилип кәлгән. Һәтта бу харабиликләрдә археологийәлик қезишму елип берилған. Лекин қитанларға тәвә дәп қаралған бу харабиликләрдин уйғурларға, йәни тоққуз оғузларға аит сапал чиниләрниң чиқиши археологларниң диққитини қозғиди. Биз бу харабилик әтрапидики бир бинаниң қалдуқ орнида қезиш елип бардуқ. Мениң хизмәтдашлирим бу бина харабиси теминиң астидин уйғурларниң сапал чинилирини тапти. ”

Пирофессор шабан доғанниң қәйт қилишичә, уйғурларға аит сапал чиниләр бина харабисиниң астидин қезивелинған. Илгири қитанларға тәвә, дәп қарилип кәлгән бу харабилик униңдин илгирики дәврләрдә уйғурларға аит болуп, кейинрәк бу шәһәрни қитанлар ишләткән икән.

Америкадики йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси, доктор қаһар барат тоғу балиқ шәһириниң исми хитайниң кона, йеңи “таңнамә” лиридә учрайдиғанлиқи, бу шәһәр көк түрк қағанлиқиниң мәңгү ташлирида тилға елинған болсиму, бирақ орниниң һазирға қәдәр мәлум болмай кәлгәнликини билдүрди. Қаһар баратниң 15-авғуст бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда тәкитлишичә, моңғулийәдә уйғурларға аит болған нурғун шәһәрләр орхун уйғур империйәси дәвридә қурулған болсиму, әмма тоғу балиқ униңдин бурунқи дәвргә вәкиллик қилидикән. Пирофессор шабан доған тоғу балиқниң тепилиши, уйғурларниң шәһәрчилик тарихини 100 йил алдиға сүридиғанлиқини қәйт қилмақта. У, тоғу балиқниң тепилиши уйғур вә түркий хәлқләрниң шу дәврдики шәһәрчилик һаятиға аит бир тарихий бошлуқни толдурғанлиқини тәкитләп өтти.

Шан доған мундақ дәйду: “тоғу балиқни һазирғичә мәлум болған әң қәдими уйғур шәһири дейишкә болиду. Қарабалсағун, униңдин бир қанчә йиллар кейин қурулған бай балиқ, булар 8-әсирниң оттурилирида, бәзилири 751-йили, бәзилири 758-йили қурулған дейилиду. Тувадики порбаҗинму шундақ. Лекин тарихий мәнбәләрдә уйғурлар билән көк түркләрниң 715-йили тоғу балиқта урушқанлиқи қәйт қилинмақта. 715-Йилдики урушта бар болған тоғу балиқниң буниңдин хели йиллар бурун қурулған болуши керәк. ”

Шабан доғанниң ейтишичә, тоғу балиқ биринчи көк түрк ханлиқи таң сулалисигә мунқәрз болуп қалған 630-йиллиридин 680-йиллири арисида қурулған болуши мумкин, дәп қияс қилинмақта икән. У, тоғу балиқниң тепилиши түркий хәлқләрниң шәһәрчилик тарихини йүз йил алдиға сүрүп, бу җәһәттики бир бошлуқни толдурғанлиқини қәйт қилиду. Пирофессор шабан доған мундақ дәйду: “шуниси наһайити ениқки, түрк язма ядикарлиқлирида, көк түрк абидилиридә, орхун мәңгү ташлирида тилға елинған, әмма қайси җайда икәнлики билинмигән бир шәһәрни әмди таптуқ. Бу тарихтики бир бошлуқни толдурди. Иккинчидин, бу түркләрниң олтурақ һаятқа көчүш дәврини йәнә йүз йил алдиға сүрмәктә. Йәни бу түркләрниң шәһәрчилик вә олтурақ һаятиға аит бир бошлуқни толдуриду. ”

Һалбуки, тоғу балиқниң тепилиши хитай һөкүмити уйғурларни “шинҗаңда ‛җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңи‚ ” бәрпа қилишниң ядролуқ нишани қилип, уйғур тарихи вә археологийәси уларниң уйғур кимликини “җуңхуа миллити” ниң бир парчиси сүпитидә қайта шәкилләндүрүштә сәзгүр сиясий тема болуватқан бир пәйттә, болупму бәзи хитай тарихшунаслар уйғурларниң уйғур елигә 9-әсирдә көчүп кәлгәнлики, хитайларниң болса бу райондики “әсли йәрлик хәлқ” икәнликини илгири сүрүватқан бир пәйттә, йоруқлуққа чиқти.

Тоғу балиқниң тепилиши хитайниң уйғурларни аталмиш “җуңхуа миллити” ниң парчиси сүпитидә қайта шәкилләндүрүш басқучида, әзәлдинла кәскин талаш-тартиш темиси болуп кәлгән уйғур тарихи, археологийәси вә уйғурларниң келиш мәнбәсигә даир талаш-тартишларни техиму кәскинләштүридиғандәк көрүнмәктә. Уйғур фолклоршунас, түркийә әгә университетиниң пирофессори, доктор алимҗан инайәт, хитайниң тарихий һөҗҗәтлиридиму уйғурларниң моңғулийәдики туғла дәрясиниң шималидин тартип, тәңри тағлириғичә болған кәң земинда яшиғанлиқи хатириләнгәнликини тәкитләйду. Пирофессор алимҗан инайәтниң 15-авғуст бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда қәйт қилишичә, уйғурларниң тарихта явро-асиядики түркий хәлқләр ичидә әң бурун шәһәрләшкән мәдәний бир хәлқ икәнлики тарихий реаллиқ икән.

Һалбуки, пирофессор шабан доған, хитайниң уйғур тарихи, археологийәси вә уйғурларни “җуңхуа миллити” гә айландуруш пиланиға даир сиясий талаш-тартишларға баһа беришни рәт қилди. Әмма униң көрситишичә, уйғурларниң шәһәрчилик тарихиниң узун һәм чоңқур болуши наһайити ениқ болуп, буни хитай яки башқа һәрқандақ бир дөләтниң сиясий пилани йепип кетәлмәйдикән.

Пирофессор шабан доған мундақ дәйду: “очуқини ейтқанда, күнтәртип характерлик сиясәткә, хусусән хитайниң сиясәтлиригә бәк көңүл бөлүп кәтмәймиз. Биз пәқәт илим әхлақий рамкиси ичидә һәқиқәтни оттуриға қойимиз. Биз шундақ қараймиз. Немә ойлисақ, иккиләнмәй сөзләймиз… әмма түрк шәһәрчилик вә мәдәнийитиниң наһайити чоңқур вә қәдимий икәнлики ениқ. Бу хитай яки башқа бир дөләтниң сиясий һәрикәтлири билән йепип кәткили болидиған бир мәсилә әмәс. ”

Мәлум болушичә, туул дәряси, йәни туғла дәряси вадисидики бу қетимлиқ археологийәлик қезиш, түркийә “түрк иш бирлики вә кординатсийә идариси” ниң ярдимидә елип берилған. 30 Киши қатнашқан бу археологийәлик қезишни түркийә измир катип чәләби университетиниң җәмийәтшунаслиқ вә инсаншунаслиқ пәнлири факултетидики тәтқиқатчилар билән моңғулийә пәнләр академийәсиниң археологийә институтидики тәтқиқатчиларниң һәмкарлишип елип барғанлиқи қәйт қилинмақта. Нөвәттә, археологлар туғу балиқниң орнини давамлиқ қезиш арқилиқ, қәдимки түркләрниң диний етиқади, шәһәрчилик вә дәпнә адәтлирини өз ичигә алған турмуш шәкиллиригә аит техиму тәпсилий деталларға еришишни үмид қилмақта икән. Пирофессор шабан доғанниң ейтишичә, тоғу балиқ шәһиридә елип барған археологийәлик қезишниң тәпсилий археологийәлик доклати бу йил 10-айда елан қилинидикән.