Mongghuliyediki arxé'ologiyelik qézishta qedimki Uyghur shehiri “Toghu baliq” ning izi bayqalghan

Orxun yénisey Uyghur dölitining paytextining ichki qismi. 2011-Yili awghust.

Türkiye we mongghuliye arxé'ologlirining yéqinda mongghuliyening shimalidiki orxun deryasining bir tarmiqi bolghan tu'ul deryasi wadisi yaki qedimki Uyghur tarixiy höjjetliridiki tughla deryasi wadisida élip barghan arxé'ologiyelik qézishta, toqquz oghuzlarning, yeni 8-esirlerdiki orxun Uyghur impériyesini qurghan asasliq Uyghur qebililirining ghayib bolghan shehiri “Toghu baliq” ning orni bayqalghan.

Toghu baliq tarixta Uyghur toqquz oghuz qebililirining yashighan we miladi 715-yili toqquz oghuz Uyghur qebililirining kéyinki türk qaghanliqigha qarshi urush qilghan jayi bolush bilen tonulmaqta idi. Arxé'ologlar bu sheher xarabisining tépilishi Uyghurlarning sheherchilik we sheher medeniyiti tarixini yüz yil aldigha sürgenlikini ilgiri sürmekte. Toghu baliqning kéyinki türk qaghanliqi xitayning tang xanidanliqigha béqinip qalghan miladiye 630-yilliridin miladiye 680-yillirighiche bolghan ariliqtiki xarablishish dewride qurulghan bolushi mumkinlikini qeyt qilmaqta.

“Tughu baliq”, yeni sherqiy baliq shehirining ismi, ikkinchi kök türk qaghanliqining menggü tash pütükliride, shundaqla tang sulalisining tarixiy höjjetliride tilgha élin'ghan. Miladiye 840-yili Uyghur orxun impériyesi yéqilip, Uyghurlar jenubiy we gherbiy yönilishlerge, jümlidin qedimki ana tupraqlirining bir qismi bolghan sherqiy türkistan'gha köchüshidin kéyin tashlinip qalghan bu sheherning orni hazirgha qeder bir sir bolup kelgen idi.

Bu qétimliq arxé'ologiyelik qézish türining mes'uli, izmir katip chelebi uniwérsitéti jem'iyetshunasliq we insanshunasliq fakultétining mudiri, türkolog, piroféssor shaban doghan (Şaban Doğan) 14-awghust radiyomizning bu heqtiki mexsus ziyaritini qobul qildi. U, birleshme arxé'ologiye etritining bu qétimliq qizishta, bu jayning toghu baliq ikenlikini ispatlaydighan bayqashlargha érishkenlikini bildürdi.

Shaban doghan mundaq dédi: “Bu türk-mongghul arxé'ologiyelik etriti teripidin élip bérilghan hemkarlashma qézish türi idi. Tarixiy menbelerde toghu baliq tilgha élin'ghan bolsimu, lékin uning qaysa jayda ikenliki éniq emes idi. Bolupmu biz mongghuliye arxé'ologliri bilen bolghan muzakirilirimizde qézish élip barghan jayning toghu baliq bolushi mumkinlikini qiyas qilishqan iduq. Xizmetdashlirimiz bilen élip barghan qézishta, bu jayning toghu baliq ikenliki resmiy otturigha qoyuldi. Bu jaydiki bir bina xarabisidin tépilghan buyumlar, buning toghu baliq ikenlikini resmiyleshtürdi. ”

Shaban doghanning qeyt qilishiche, bu xarabilik tarixiy menbelerde toghu baliqning orni dep xatirilen'gen bolsimu, emma burun kishiler bu jayni xitay tarixnamiliridiki lyaw sulalisi, yeni qitanlargha a'it olturaq makan, dégen qarashta bolup kelgen. Lékin bu qétim arxé'ologlar bu xarabiliktiki bir bina témining astinqi qatlimidin Uyghurlarning toghu baliq shehirige tewe sapal qachilarni tapqan. Shaban doghan, toghu baliqni Uyghurlardin kéyin qitanlarningmu ishletkenlikini tekitleydu.

Piroféssor shaban doghan mundaq deydu: “Tarixiy menbelerde toghu baliqning tughla deryasi boyida ikenliki xatirilen'gen. Mongghuliyede nurghun sheher xarabiliri bar. Bularning ichide bir qanche sheher xarabiliki toghu baliq etrapigha jaylashqan. Hazirghiche bu xarabilikler qitanlargha tewe, dep qarilip kelgen. Hetta bu xarabiliklerde arxé'ologiyelik qézishmu élip bérilghan. Lékin qitanlargha tewe dep qaralghan bu xarabiliklerdin Uyghurlargha, yeni toqquz oghuzlargha a'it sapal chinilerning chiqishi arxé'ologlarning diqqitini qozghidi. Biz bu xarabilik etrapidiki bir binaning qalduq ornida qézish élip barduq. Méning xizmetdashlirim bu bina xarabisi témining astidin Uyghurlarning sapal chinilirini tapti. ”

Piroféssor shaban doghanning qeyt qilishiche, Uyghurlargha a'it sapal chiniler bina xarabisining astidin qéziwélin'ghan. Ilgiri qitanlargha tewe, dep qarilip kelgen bu xarabilik uningdin ilgiriki dewrlerde Uyghurlargha a'it bolup, kéyinrek bu sheherni qitanlar ishletken iken.

Amérikadiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi, doktor qahar barat toghu baliq shehirining ismi xitayning kona, yéngi “Tangname” liride uchraydighanliqi, bu sheher kök türk qaghanliqining menggü tashlirida tilgha élin'ghan bolsimu, biraq ornining hazirgha qeder melum bolmay kelgenlikini bildürdi. Qahar baratning 15-awghust bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda tekitlishiche, mongghuliyede Uyghurlargha a'it bolghan nurghun sheherler orxun Uyghur impériyesi dewride qurulghan bolsimu, emma toghu baliq uningdin burunqi dewrge wekillik qilidiken. Piroféssor shaban doghan toghu baliqning tépilishi, Uyghurlarning sheherchilik tarixini 100 yil aldigha süridighanliqini qeyt qilmaqta. U, toghu baliqning tépilishi Uyghur we türkiy xelqlerning shu dewrdiki sheherchilik hayatigha a'it bir tarixiy boshluqni toldurghanliqini tekitlep ötti.

Shan doghan mundaq deydu: “Toghu baliqni hazirghiche melum bolghan eng qedimi Uyghur shehiri déyishke bolidu. Qarabalsaghun, uningdin bir qanche yillar kéyin qurulghan bay baliq, bular 8-esirning otturilirida, beziliri 751-yili, beziliri 758-yili qurulghan déyilidu. Tuwadiki porbajinmu shundaq. Lékin tarixiy menbelerde Uyghurlar bilen kök türklerning 715-yili toghu baliqta urushqanliqi qeyt qilinmaqta. 715-Yildiki urushta bar bolghan toghu baliqning buningdin xéli yillar burun qurulghan bolushi kérek. ”

Shaban doghanning éytishiche, toghu baliq birinchi kök türk xanliqi tang sulalisige munqerz bolup qalghan 630-yilliridin 680-yilliri arisida qurulghan bolushi mumkin, dep qiyas qilinmaqta iken. U, toghu baliqning tépilishi türkiy xelqlerning sheherchilik tarixini yüz yil aldigha sürüp, bu jehettiki bir boshluqni toldurghanliqini qeyt qilidu. Piroféssor shaban doghan mundaq deydu: “Shunisi nahayiti éniqki, türk yazma yadikarliqlirida, kök türk abidiliride, orxun menggü tashlirida tilgha élin'ghan, emma qaysi jayda ikenliki bilinmigen bir sheherni emdi taptuq. Bu tarixtiki bir boshluqni toldurdi. Ikkinchidin, bu türklerning olturaq hayatqa köchüsh dewrini yene yüz yil aldigha sürmekte. Yeni bu türklerning sheherchilik we olturaq hayatigha a'it bir boshluqni tolduridu. ”

Halbuki, toghu baliqning tépilishi xitay hökümiti Uyghurlarni “Shinjangda ‛jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi‚ ” berpa qilishning yadroluq nishani qilip, Uyghur tarixi we arxé'ologiyesi ularning Uyghur kimlikini “Jungxu'a milliti” ning bir parchisi süpitide qayta shekillendürüshte sezgür siyasiy téma boluwatqan bir peytte, bolupmu bezi xitay tarixshunaslar Uyghurlarning Uyghur élige 9-esirde köchüp kelgenliki, xitaylarning bolsa bu rayondiki “Esli yerlik xelq” ikenlikini ilgiri sürüwatqan bir peytte, yoruqluqqa chiqti.

Toghu baliqning tépilishi xitayning Uyghurlarni atalmish “Jungxu'a milliti” ning parchisi süpitide qayta shekillendürüsh basquchida, ezeldinla keskin talash-tartish témisi bolup kelgen Uyghur tarixi, arxé'ologiyesi we Uyghurlarning kélish menbesige da'ir talash-tartishlarni téximu keskinleshtüridighandek körünmekte. Uyghur folklorshunas, türkiye ege uniwérsitétining piroféssori, doktor alimjan inayet, xitayning tarixiy höjjetliridimu Uyghurlarning mongghuliyediki tughla deryasining shimalidin tartip, tengri taghlirighiche bolghan keng zéminda yashighanliqi xatirilen'genlikini tekitleydu. Piroféssor alimjan inayetning 15-awghust bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda qeyt qilishiche, Uyghurlarning tarixta yawro-asiyadiki türkiy xelqler ichide eng burun sheherleshken medeniy bir xelq ikenliki tarixiy ré'alliq iken.

Halbuki, piroféssor shaban doghan, xitayning Uyghur tarixi, arxé'ologiyesi we Uyghurlarni “Jungxu'a milliti” ge aylandurush pilanigha da'ir siyasiy talash-tartishlargha baha bérishni ret qildi. Emma uning körsitishiche, Uyghurlarning sheherchilik tarixining uzun hem chongqur bolushi nahayiti éniq bolup, buni xitay yaki bashqa herqandaq bir döletning siyasiy pilani yépip kételmeydiken.

Piroféssor shaban doghan mundaq deydu: “Ochuqini éytqanda, küntertip xaraktérlik siyasetke, xususen xitayning siyasetlirige bek köngül bölüp ketmeymiz. Biz peqet ilim exlaqiy ramkisi ichide heqiqetni otturigha qoyimiz. Biz shundaq qaraymiz. Néme oylisaq, ikkilenmey sözleymiz… emma türk sheherchilik we medeniyitining nahayiti chongqur we qedimiy ikenliki éniq. Bu xitay yaki bashqa bir döletning siyasiy heriketliri bilen yépip ketkili bolidighan bir mesile emes. ”

Melum bolushiche, tu'ul deryasi, yeni tughla deryasi wadisidiki bu qétimliq arxé'ologiyelik qézish, türkiye “Türk ish birliki we kordinatsiye idarisi” ning yardimide élip bérilghan. 30 Kishi qatnashqan bu arxé'ologiyelik qézishni türkiye izmir katip chelebi uniwérsitétining jem'iyetshunasliq we insanshunasliq penliri fakultétidiki tetqiqatchilar bilen mongghuliye penler akadémiyesining arxé'ologiye institutidiki tetqiqatchilarning hemkarliship élip barghanliqi qeyt qilinmaqta. Nöwette, arxé'ologlar tughu baliqning ornini dawamliq qézish arqiliq, qedimki türklerning diniy étiqadi, sheherchilik we depne adetlirini öz ichige alghan turmush shekillirige a'it téximu tepsiliy détallargha érishishni ümid qilmaqta iken. Piroféssor shaban doghanning éytishiche, toghu baliq shehiride élip barghan arxé'ologiyelik qézishning tepsiliy arxé'ologiyelik doklati bu yil 10-ayda élan qilinidiken.