Bingtüen ayallirini tughushqa righbetlendürüp, Uyghur ayallirini tughuttin cheklesh

Xitay bashqurushidiki “Shinxu'a tori” 10-mart “6 Ölke we shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni tughush yardem pulini shexslerning qoligha tapshurushni omumyüzlük emeliyleshtürdi” Namliq bir xewer tarqatqan. Xewerning mezmunidin qarighanda, bu xil “Tughut yardem puli” peqet bingtüendila toluq emeliyleshken bolup, atalmish “Shinjangda qismen emeliyleshtürülgen”. Bu xewerge qarighanda, bingtüen ayallirining köp perzentlik bolushi righbetlendürülüwatqanliqi éniq. Halbuki, xitayning bingtüen ayallirini tughushqa righbetlendürüshi, xitayning Uyghur ayallirigha yillardin béri yürgüzüp kelgen türlük shekildiki tughut cheklesh, atalmish “Az tughup, téz bay bolush” siyasetliri bilen roshen perq shekillendürmekte. Mezkur xewerde déyilishiche, bingtüen ayalliri perzentlik bolsa, neq pul bilen mukapatlinipla qalmastin, belki tughush, kütünüsh we bala béqishqiche bolghan barliq jeryanlarda toluq ma'ashliq dem élishtin behrimen bolidiken. Démek, bu xil righbetlendürüsh tipidiki ewzel siyasetler bingtüen ayallirining tughush qizghinliqini östürüp, bingtüen nopusining téximu köpiyishige chong tesir körsitidighanliqi muqerrer.

news.cn/government

Eslide, tughut siyasiti shexsning erkinliki we jem'iyetning yardimi asasigha turghuzulushi, eksiche millet perqi seweblik cheklenmesliki kérek idi. Emma xitayning Uyghurlargha qarita uzun yillardin buyan yolgha qoyup kelgen “Az tughush, téz bay bolush” siyasiti, del Uyghur ayallirining tughush erkinlikini cheklep, Uyghur nopusining aziyishida muhim rol oynidi. Uyghur nopusigha qoyulghan bu xil tengsiz cheklimiler Uyghurlarning Uyghur élidiki asasliq yerlik millet bolushtek nopus halitini özgertip, ularni iqtisadiy tereqqiyatta paydisiz ehwalgha chüshürüp qoydi. Xitayning Uyghurlargha qarita yolgha qoyghan “Namratliqni tügitish we bay bolush üchün az tughush” siyasetliri Uyghurlarni bay qilish ornigha iqtisadiy jehette téximu namratlishishqa, nopus jehette téximu aziyishqa yüzlendürdi. 1990-Yili barin déhqanlirining qarshiliq heriketlirimu del mushu mesililer seweblik yüz bergenidi. Halbuki, xitay bu heriketni atalmish “Diniy ashqunluq, bölgünchilik” qatarliq siyasiy qalpaqlar bilen qarilap, özining Uyghur nopusini azaytishtek esli meqsitini yoshurup keldi.

Iqtisadiy nuqtidin qarighanda, nopus siyasiti rayonning uniwérsal tereqqiyati üchün mulazimet qilishi, bolupmu aptonomiye hoquqigha ige bolghan milletning nopus bixeterlikige kapaletlik qilishi kérek idi. Emma xitayning Uyghur aptonom rayonida yürgüzgen nopus siyasiti Uyghur ayallirini tughushtin cheklesh bilen teng, xitay köchmenlirini Uyghur éligha köplep yötkidi. Aqiwette, 1949-yili omumiy nopusning 5 pirsentigimu yetmeydighan xitay nopusi, nöwette, yerlik Uyghurlar bilen san jehette asasen oxshash haletke yetti. Buninggha qoshulup, xitayning bingtüen'ge qaratqan türlük ewzel siyaset we yardemliri Uyghur élide xitaylarning iqtisadiy we siyasiy jehette küchlinishige asas boldi. Uyghurlar bolsa buning eksiche nopus jehette aziyish, iqtisadiy jehette ajizlashqa bashlidi. Bu halet tebi'iy halda xitay teshwiqatidiki “Muqimsizliq, milliy ziddiyet” lerni otturigha chiqardi. Heyran qalarliqi, gerche bu “Muqimsizliq we milliy ziddiyet” ning bash sewebkarliri xitay özi bolsimu, lékin basturush we yoqitish siyasetlirining nishani peqetla Uyghurlar boldi.

Derweqe, xitay atalmish “Tughut yardem puli” ni tarqitishtiki meqsetning, ayallarning heq-hoquqlirigha kapaletlik qilish ikenlikini teshwiq qilsimu, lékin Uyghur ayalliri bügün mejburiy tughut cheklesh, xitay ölkilirige mejburiy yötkiwétilish, xitay erliri bilen mejburiy toylishish qatarliq qaratmiliqqa ige nopus siyasitining qurbani bolup kelmekte. Yéqinqi yillardin buyan xelq'araliq uchur wasitiliride tarqiliwatqan munasiwetlik xewer, tetqiqat doklatliridiki delillerdin qarighanda, xitay da'iriliri Uyghur ayallirigha keng kölemlik tughut cheklesh tedbirlirini yürgüzgen. Xelq'ara kommunizm qurbanliri xatire fondining aliy tetqiqatchisi adri'an zénzning bu heqtiki tetqiqat doklatida, 2015-yilidin buyan Uyghurlarning tebi'iy köpiyish nisbitining téz sür'ette töwenligenliki؛ Uyghurlar nopusning köpiyishi xitay boyiche eng töwen orun'gha chüshüp qalghanliqi؛ oxshash mezgilde Uyghurlargha qarita keng kölemlik tughut cheklesh we tughutning aldini élish siyasetliri yürgüzülgenliki otturigha qoyulghan.

Yighinchaqlighanda, xitay hökümiti nöwette, atalmish “Tughut yardem puli” ni shexslerning qoligha tapshurushni küchep teshwiq qiliwatqan bolsimu, lékin bu teminattin behrilinidighanlarning bingtüenlikler bolushi, xitayning saxtipezlikini ashkarilap turuptu. Yeni xitay nöwette, bir tereptin bingtüenlik xitaylarni tughushqa righbetlendürüp, xelq'ara jem'iyetke “Shinjangda tughut cheklesh siyasitining ornigha, tughutqa righbetlendürüsh siyasiti yolgha qoyulghan” dek tesir peyda qilmaqchi bolghan. Lékin yene bir tereptin Uyghurlarni tughuttin dawamliq chekleshni dawamlashturuwatqanliqi éniq. Eksiche bolghanda, bundaq bir siyaset aldi bilen bingtüende emeliyleshtürülmesliki kérek idi. Xitay nöwette nopusining qérilishishi we aziyishqa yüzlinishtek nopus kirizisqa duch kelgen bolup, nopusini jiddiy köpeytishke mohtaj bolmaqta. Emma xitayda nopusning aziyishi bir yekke mesile bolmastin, belki parawanliq siyasetlirining mukemmel bolmasliqi, iqtisadiy kirizis, kishilerdiki turmush bésimining heddidin ziyade éghir bolushi qatarliq türlük amillar bilen baghlan'ghan murekkep bir mesilidur. Halbuki, xitay mushundaq bir murekkep mesilini, Uyghur qatarliq milletlerning nopusini cheklesh, ulargha irqiy qirghinchiliq qilish bedilige hel qilalishi mumkinmu?

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]