Türklerning jasariti, Uyghurlarning hayajini (1)

“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning 6 yilliqining aldi-keynide türkiye we gherb elliride Uyghurlar teripidin élip bérilghan xitaygha qarshi naraziliq heriketlirining yuqiri dolqun'gha kötürülüshide türk xelqining yardemliri zor rol oynidi.

Yawropa we türkiyede bu yil ramzan aylirida xitayning basturush siyasetlirige qarshi köpligen pa'aliyetler élip bérildi. Bolupmu “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning 6 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen uyushturulghan namayishlar misli körülmigen derijide chong we tesirlik ötküzüldi. Türk xelqining zor yardemliri Uyghurlarni heqiqetenmu hayajanlandurdi.

Bu yardemlerning menbesi néme? türklerdiki bu hésdashliqning Uyghurlargha, muhimi türkiye döliti we xitaygha körsitidighan tesiri qandaq? Uyghur milliy dawasigha yene ereb islam dunyasining diqqitini jelp qilish éhtimali barmu? dégendek so'allar Uyghurlarning xiyal ékranliridin kéchishke bashlidi.

Bu so'allarning jawabini tépish üchün, biz d u q ning yawropa parlaméntidiki wekili eniwerjan we d u q ijra'iye komitéti re'isi dolqun eysa ependiler bilen söhbet élip barduq. Diqqitinglar bu söhbet xatiriside bolghay.

So'al: bolupmu, 2015-yili ramizanda meyli türkiyede, meyli yawropa elliride bolsun, Uyghurlar türk xelqlirining zor qollashlirigha érishti. 10 Minglarche türk Uyghurlarning namayish sépige qétilip, öz qérindashlirigha bolghan hésdashliqlirini emeliy heriketliri bilen ipadilidi. Bu yardemlerdin siz tasadipiyliq hés qildingizmu?

Eniwerjan: yaq, men buningdin tasadipiyliq hés qilmidim. Chünki, türk xelqi bilen bizning qan béghimiz bar, tarixiy, medeniy baghlinishimiz bar. Xitay hökümitining basturushliri, bolupmu ramzan mezgilliridiki zulumi metbu'atlarda keng teshwiq qilin'ghandin kéyin, türk xelqi qozghilip bizge hésdashliqlirini ipadileshke bashlidi. Türk we ereb islam ellirining diniy zulumlargha bolghan inkasliridin özimiz üchün paydilinishning imkanlirini izdishimiz lazim.

Dolqun eysa: menmu tasadipiyliq hés qilmidim. Chünki Uyghurlar bilen türkler tarixta ortaq til, medeniyet, ortaq din'gha ige bolghan oxshash bir xelq. Uyghur xelqining türk xelqige muhebbiti bar. Özlirini türk irqining bir qismi dep qaraydu. Türk xelqimu Uyghurlarni türk millitining bir parchisi dep qaraydu. Türk xelqining sherqiy türkistan mesilisige köngül bölüshi, hésdashliq qilishi, sherqiy türkistan mesilisining türkiyede bundaq bir küchlük sada peyda qilishi eslide normal bir hadise. Emma hazirgha qeder némishqa undaq bolmidi, déyilse, gerche sherqiy türkistandiki zulum yéngi mesile bolmisimu, türlük sewebler bilen bu zulumni türkiyede anglitish yéterlik bolmidi. Xitay zulumining künséri küchiyishige egiship, hazirqi uchur, alaqe wasitiliridiki qolayliqlar, xitayning buni kontrol qilishqa ajiz kélishi seweblik, bolupmu ramzan mezgilliridiki basturushlarni türkiyede köplep teshwiq qilish imkani tughuldi. Uyghur teshkilatlirining Uyghurlar mesilisini dunya we türkiyede tonutush üchün körsetken gheyretliriningmu melum derijide roli boldi. Türk xelqi musulman xelq. Uning üstige 600 yil islam dunyasining xelipilikini ötigen, diniy mesililerge bolghan xususiyetliri küchlük bir xelq. Bu qétimqi türk xelqining Uyghurlargha bolghan hésdashliqi, Uyghurlarni yétim sanap kelgen xitay üchün bir zerbe boldi.

So'al: türk xelqining bu desteklirining xitaygha béridighan signali némilerdin ibaret, dep oylaysiz? sizche, bular xitayning Uyghurlargha qarita siyasetlirige tesir körsitelemdu?
Eniwerjan: -elwette, xitaygha belgilik derijide signal béridu. Emma xitay qanchilik chüshinidu, buni aldin perez qilish qéyin. Démokratik dölet bolghinida, bu qeder ghelyandin kéyin uning tesirini derhal bayqash mumkin idi. Xitayning özide yüz bériwatqan qarshiliqlarni nezerde tutqanda, buning xitaygha derhal bir ré'aksiye körsitishini men kütelmeymen. Emma eslide, bundaq signallar öz xelqidin qorqqan diktatorlar üchün nahayiti xewplik hésablinidu. Buni kélechekte körimiz.

Dolqun eysa: -xitay xelqi sherqiy türkistanda yillardin buyan zulum siyasiti yürgüzüp kéliwatqan bolsimu, bu mesile türk xelqining we dunyaning yéterlik diqqitini tartmighanliqi üchün, xitay “Iqtisadiy jehettin küchlendim, dunyadiki küchlük bir döletke aylandim, xalighinimni qilalaymen, siyasiy, iqtisadiy, diplomatik küchlirim bilen Uyghurning awazini ujuqturiwételeymen” dégen xam xiyallarda bolghan bir mezgilide, yawropa we türkiyediki türklerning Uyghurlargha, sherqiy türkistan'gha bolghan hésdashliqi xitayni heyran qaldurdi we chöchütti dep oylaymen. Chünki bu qollashlar Uyghurlarning yalghuz emeslikini, xitayning yillardin buyan “Men bu Uyghurni qanchilik ezsemmu dunyaning awazi chiqmaydu, men xalighinimni qilalaymen” deydighan xata chüshinishige nisbeten qayta oylinish signalini berdi, dep qaraymen. Bu namayishlar, bu heriketler Uyghurning yalghuz bolmighanliqini, xitay hökümitining xalighinimni qilip, Uyghurning awazini boghup, yer yüzidin yoq qiliwétimen, deydighan siyasitining emelge ashmaydighanliqini, bu heriketning 80 milyon türkning qollishigha ige bir heriket bolghanliqini, buning sel qarashqa bolmaydighan bir mesile ikenlikidek signalni berdi, dep oylaymen. Xitay hökümiti buningdin ders alidu.