Türklerning jasariti, Uyghurlarning hayajini (2)

5-Iyul weqesining 6 yilliqining aldi-keynide türkiye we gherb elliride Uyghurlar teripidin élip bérilghan xitaygha qarshi naraziliq heriketlirining yuqiri dolqun'gha kötürülüshide türk xelqining yardemliri zor rol oynidi.

Yawropa we türkiyede bu yil ramzan aylirida xitayning basturush siyasetlirige qarshi köpligen pa'aliyetler élip bérildi. Bolupmu 5-iyul weqesining 6 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen uyushturulghan namayishlar misli körülmigen derijide chong we tesirlik ötküzüldi. Türk xelqining zor yardemliri Uyghurlarni heqiqetenmu hayajanlandurdi. Bu yardemlerning menbesi néme? türklerdiki bu hésdashliqning Uyghurlargha, muhimi türkiye döliti we xitaygha körsitidighan tesiri qandaq? Uyghur milliy dewasigha yene ereb islam dunyasining diqqitini jelp qilish éhtimali barmu? dégendek so'allar Uyghurlarning xiyal ikranliridin kéchishke bashlidi.

Bu so'allarning jawabini tépish üchün, biz d u q ning yawropa parlaméntidiki wekili eniwerjan we d u q ijra'iye komitéti re'isi dolqun eysa ependiler bilen söhbet élip barduq.

‏So'al : türk xelqining Uyghurlarni qollash heriketliri türkiye dölitining Uyghurlargha bolghan siyasitige tesir körsitelishi mumkinmu?

Eniwerjan: bu mumkin. Erdoghanning islam dunyasi, xelq'ara nizamlar, musulmanlargha boluwatqan naheqchiliqlar toghriliq qilghan söz, bayanatliri pütün islam alimide keng inkas qozghidi. Türk xelqi erdoghan'gha “ Sen pütün islam alimi toghriliq sözlewétipsen, ereb alimi toghriliq sözlewétipsen, éziliwatqan musulmanlar üchün sözlewétipsen, özüngning qérindishi bolghan Uyghurlar üchün némishqa ochuq sözlimeysen, xitayning aldida némishqa qattiq turmaysen dep chiqishi mumkin. Emeliyette shundaq dewatqanliqini t w lardin körüwatimiz. Türk xelqining bu chuqanliri türkiyening resmiy siyasitige tesir körsitishi mumkin dep oylaymen.

Dolqun eysa: elwette. Türkiye démokratik bir dölet. Türk hökümiti türk xelqining awazi bilen hakimiyet yürgüzidu. Xitaygha oxshaydighan diktator bir hakimiyet emes. Türkiyede qaysi partiye hoquq yürgüzsun, xelqning himayisidin ayrilghan halda bir hökümet mewjut bolup turalmaydu. Bundaq ehwaldiki türkiye hökümiti xelqning awazigha qulaq salidighan, xelqning awazini anglashqa mejbur bolghan we shuninggha hörmet qilip ish élip baridighan bir hakimiyettur. Bundaq shara'it astida, sherqiy türkistan mesilisining türkiyede bu qeder keng qollashqa érishishi türkiye hökümitining sherqiy türkistan mesiliside téximu jiddiy bir qedemlerni élishigha, sherqiy türkistan mesiliside téximu jiddiy oylinishigha, xitay bilen bolghan diplomatik munasiwette téximu jasaretlik bolushigha hem türtke bolidu, hem mejbur bolidu, dep qaraymen.

So'al: türk dunyasidiki Uyghurlarni qollashtin ibaret bu tesirni yene ereb, islam dunyasigha kéngeytish mumkinchiliki qanchilik?

Enwerjan: eslide nahayiti yaxshi. Xelq'ara uchur wasitiliridiki qulayliq bizge bundaq imkanni béridu. Biz weten sirtidiki Uyghur teshkilatliri bolush süpitimiz bilen ereb, islam dunyasigha dewayimizni qanchilik tiz, tesirlik we pilanliq teshwiq qilalisaq, bundaq hésdashliqqa choqum érisheleymiz. Gerche bezi hökümetler xitayperest we diktator bolsimu, xelqi musulmanlarning béshigha kün chüshkenni bilse, yardem qolini sunidighanliqigha közüm yétidu.

Dolqun eysa: elwette, bashqa ereb, islam elliri ara baghlinish bilen, sherqiy türkistanning türkiye bilen bolghan baghlinishi arisida perq bar. Türkiyidikidek tesirlerni u ellerde yaritish qéyin. Emma diniy nuqtidin ularning hésdashliqini qolgha keltürüsh mumkin. Xelq'ara metbu'atlardiki xewerler, türkiyediki heriketler ereb, islam ellirini tesiri astigha ittiridu. Xitay Uyghurlar mesiliside yillardin buyan dunyani aldap keldi. Gherbke nisbeten Uyghurlarni musulman térrorchilar dep yaman körsetken bolsa, ereb islam dunyasigha bizdimu musulmanlar bar, dep Uyghurlarni sétish arqiliq özlirini islamni himaye qilidighan bir hakimiyet qilip körsitip keldi. Bizning buninggha qarshi teshwiqat imkanlirimiz cheklik bolghachqa, xitay bu jehette ghelibe qildi. Shu sewebtin bügün islam duyasida xitayni yaman köridighan hökümet we xelq az. Emma yéqindin buyan yüz bergen weqeler we heriketler ularni oyghitip, öz qérindashlirigha ige chiqish signalini béridu, dep oylaymen. Bular islam dunyasida Uyghurlargha bolghan hésdashliq, xitaygha bolghan naraziliq heriketlirining bashlinishigha seweb bolidu. Buning misalini, yéqinda bezi islam teshkilatliri we ölimalar birlikining xitayni eyiblep bayanatlar élan qilghanliqidin körüsh mumkin.