Türkiyening Uyghur mesilisi boyiche 3 qétim xitayni eyiblishi némidin dérek béridu?

25-Féwral küni jenwede dawamlashqan birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishining 40-nöwetlik yighinida türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghluning Uyghur diyaridiki Uyghurlar we bashqa musulman türkiy milletlerning weziyiti heqqide qilghan sözi xitayning naraziliqini qozghighan idi.

Xitayning enqerede turushluq bash elchisi déng li 26-féwral küni türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu bilen körüshkendin kéyin muxbirlargha bergen bayanatida mewlut chawush'oghluning jenwede Uyghurlar toghriliq éytqanlirining héchqandaq asasi yoqluqini ilgiri sürgen. U yene Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikige ige ikenlikini, Uyghur til-yéziqining ma'arip, axbarat we neshriyat saheliride ishlitiliwatqanliqini ilgiri sürgen. Türkiye tashqi ishlar ministirliqining tor bétide chawush'oghlu bilen xitay elchisining ikki dölet otturisidiki munasiwetler toghrisida sözleshkenliki bildürülgen. 

Türkiye hökümitining 2 illiq süküttin kéyin arqa-arqidin üch qétim bayanat bérip Uyghur mesiliside xitayni eyiblishi keng Uyghur jama'etchilikini xushal qilish bilen birlikte dunya jama'etchilikiningmu diqqitini tartmaqta. 26-Féwral küni türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu enqerediki xitay bash elchisi déng lini qobul qilip sözleshken. Bu bir qatar jiddiychilikler némidin dérek béridu? enqerediki istratégiyilik chüshenchiler institutining mutexessisi, doktor erkin ekrem ependi ziyaritimizni qobul qilip, hazir yüz bériwatqan bir qatar hadisilerning türkiye-xitay munasiwitining jiddiylishiwatqanliqining ipadisi ikenlikini bayan qildi 

Xitay 2015-yili türkiyening üchinchi chong shehiri bolghan izmirde konsulxana achqan idi. Xitay elchixanisining tor bétidiki eng yéqinqi xewerge asaslan'ghanda, 27-féwral küni xitayning izmirdiki konsulxanisi étiwétilgen. Buni qandaq chüshinish kérek? doktor erkin ekrem ependi xitay eyni waqitta özining “Bir belwagh bir yol” qurulushini izmir arqiliq yawropagha baghlashni pilanlighanliqini, hetta izmirde uniwérsitét qurmaqchi bolghanliqini, emma bügünki kün'ge kelgende xitayning izmirdiki konsulxanisini tuyuqsiz taqishining uning bu pilanidin waz kechkenlikining ipadisi bolush éhtimali barliqini bayan qildi. 

Melum bolghinidek türkiye Uyghur diyaridiki lagérlar mesiliside ikki yildin buyan sükütte turup kelgen idi. Halbuki, 2 heptidin buyan türkiye bu sükütni buzup arqa-arqidin 3 qétim xitayni eyiblidi. Türkiyening bu sükütni buzushidiki sewebler zadi néme? doktor erkin ekrem ependi bu heqte toxtilip, öz qarashlirini otturigha qoydi. 

Istanbuldiki yildiz téxnika uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining proféssori, doktor mehmet akif oqur ependi bu heqte mundaq dédi: “Türkiye arqa-arqidin bayanat élan qilip, xitayning Uyghur diyardiki lagérlar mesilisi we insan heqliri depsendichilikidin bi'aram bolghanliqini otturigha qoydi. Türkiye hökümiti Uyghurlarning éghir weziyitidin xewerdar bolghandin kéyin arqa-arqidin bayanat bérip xitayni eyibligili turdi. Hökümet buninggha qarap turalmaytti. Uyghurlarning weziyiti yaxshilan'ghuche türkiyening inkasi dawamlishidu dep oylaymen. Chünki türkiye hökümitige türkiye jama'itining qattiq bésimi bar.”
Undaqta, türkiyening Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyeside jiddiy özgirish bolushi mumkinmu? türkiyening bu pozitsiyisi xitayning Uyghur siyasitini özgertelemdu? doktor erkin ekrem ependi gerche türkiyening jiddiy inkasi xitayning Uyghur siyasitini özgertelmisimu, emma bashqa döletler bilen birlikte xitaygha bésim ishletse choqum özgerteleydighanliqini ilgiri sürdi. 

Türkiye hökümiti 2 yilliq süküttin kéyin axiri xitayning Uyghur diyaridiki insaniyetke qarshi jinayetlirige inkas qayturdi. 9-Féwral küni tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi hami aqsoy, 11-féwral küni bolsa adalet we tereqqiyat partiyesining bayanatchisi ömer chelik ependi bayanat bérip, xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérlirini derhal taqishini, rayondiki Uyghur we bashqa musulman yerlik xelqlerning eng eqelliy insaniy hoquqlirigha hörmet qilishini telep qildi.