Xitay türkiyeni quruq maxtawatamdu?

3-Ayning 13-küni türkiyede chiqiwatqan “Dunya bülteni” gézitide “Xitay türkiyeni ‛shangxey hemkarliq teshkilatining muhim söhbet shériki‚ dep quruq maxtidi” mawzuluq xewer élan qilindi.

Türkiyening eng chong dölet xewer agéntliqi bolghan anatoliye xewer agéntliqi élan qilghan xewerdimu bildürülüshiche, xitay, türkiyening rayonida muhim dölet ikenlikini tekitlesh arqiliq, shangxey hemkarliq teshkilati da'irisi ichide türkiye bilen bolghan munasiwitini kücheytidighanliq signalini bergen.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi xu'a chunying, béyjingda ötküzgen muxbirlarni kütüwélish yighinida, shangxey hemkarliq teshkilatining sirtqa échiwétilgen, közetküchi döletler bilen bolghan hemkarliqqa alahide ehmiyet béridighan bir teshkilat ikenlikini dégen.

Bir muxbirning, türkiyening shangxey hemkarliq teshkilati bilen bolghan munasiwitini kücheytishni arzu qiliwatqanliqi, buninggha xitay hökümitining qandaq qaraydighanliqi toghrisidiki so'aligha, xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi xu'a chünying, “Türkiye yawro-asyada muhim bir dölet, shangxey hemkarliq teshkilatining muhim söhbet shériki, eger shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bashqa döletlermu mushu köz qarashta bolsa, biz xitay döliti bolush süpitimiz bilen, türkiyening shangxey hemkarliq teshkilati bilen bolghan munasiwitini chongqurlashturush arzusi toghrisida muzakire élip barimiz” dep jawab bergen.

Türkiyediki Uyghurlar türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushidin ensireydu. Chünki, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerde démokratiye yoq, ular insan heq we hoquqliri depsendichiliki eng éghir döletler. Uning üstige bezi mutexessisler xitayning shangxey hemkarliq teshkilatini qurushtiki asasiy meqsitining Uyghurlarni basturush ikenlikini ilgiri sürüshmekte. Undaqta, türkiye bilen yawropa döletliri otturisidiki munasiwetler yiriklishiwatqan bundaq bir peytte, xu'a chünyingning bundaq bir bayanat bérishi türk axbaratlirida ilgiri sürülgendek quruq maxtashmu? türkiye bezi mutexessisler ilgiri sürgendek, gherbni tashlap shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolarmu? Uyghurlarni qollap-quwetleshtin waz kéchermu? dégen'ge oxshash so'allargha jawab tépish üchün, türkiye axi ewran uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespi oqutquchisi kürshat zorlu ependi, türkiye istratégiyelik chüshenchiler inistituti mutexessisi doktor erkin ekrem ependi we Uyghur xewer we tetqiqat merkizi mes'uli hamit göktürk ependiler bilen téléfon söhbiti élip barduq.

Doktor erkin ekrem, xitayning türkiyeni shangxey hemkarliq teshkilatini qurushtiki meqsiti ottura asiya döletliri bilen iqtisadiy munasiwetni kücheytish, ikkinchisi bolsa, térrorgha qarshi küresh qilish ikenlikini, türkiyeni bundaq tilgha élip qoyushidiki sewebmu Uyghur dewasini yoq qilish ikenlikini bayan qildi.

Doktor kürshat zorlu ependi xitay tashqi ishlar ministiri bayanatchisi xu'a chünyingning bu bayanatining aldirap déyilgen söz ikenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Bu bayanatni bek baldur aldirap déyilgen söz dep qaraymen. Chünki, türkiye shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolush üchün, shimaliy atlantik ehdi teshkilatidin chiqip kétishi kérek. Buning bashqa bir yol yoq. Türkiyening chékinip chiqip kétidighanliqi toghrisida héchqandaq bésharet yoq. Türkiye bilen gherb döletlirining munasiwiti jiddiylishiwatqan mezgilde türkiyeni özige tartish üchün dégen gep dep oylaymen.”

Doktor kürshat zorlu ependi türkiye dölitining Uyghur qérindashlirini qollap ‏- quwwetleshke dawam qilidighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Türkiyening gherb döletliri bilen bolghan munasiwitini üzüshi mumkin emes. Gherb döletlirimu buni xalimaydu. Türkiye rusiye we xitay bilen bolghan munasiwitini kücheytishi mumkin. Emma, türkiye dölet siyasitide u yerdiki qérindashlirigha yüz örümeydu. Xitay döliti buni telep qilishi mumkin, emma türk jama'etchiliki Uyghurlarni qollighachqa hökümet xitayning telipini beja keltürelmeydu dep oylaymen.”

Hamit göktürk ependi türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha kirmeydighanliqini, reqib döletlerge köz-köz qilish üchün dep qoyuwatqanliqini bayan qildi.

Doktor erkin ekrem ependi türkiyening tijaritining 60% ining amérika we yawropa döletliri bilen boluwatqanliqini shunga uning gherb döletlirini tashlap xitay terepke ötelmeydighanliqini bayan qildi.

Rusiye, qazaqistan, qirghizistan, özbékistan we tajikistan qatarliq döletler shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler bolup, türkiye shangxey hemkarliq teshkilatining söhbet ortiqi bolush süpiti bilen mezkur teshkilatning énérgiye kulubining mes'ul döliti wezipisini ötimekte.

Türkiye dölet re'isi rejep tayyip erdoghan 2015-yili bir téléwiziye qanilida muxbirlargha bergen bayanatida, türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushni xalaydighanliqini tekitligen idi. Emma bu qétim türkiye hökümiti xitay tashqi ishlar bayanatchisi xu'a chünyingning mezkur bayanatigha héchqandaq inkas qayturmidi.