Türkiye bilen xitay otturisida öz'ara ishinish kücheydimu?

Türkiye bilen xitayning diplomatiyelik munasiwet ornatqanliqining 50-yilliqi munasiwiti bilen istanbulda chaqirilghan yighinda sin körünüshi arqiliq nutuq sözligen xitayning enqerede turushluq bash elchisi liyuw shawbin türkiye bilen xitay otturisida öz'ara ishinishning kücheygenlikini tekitlep mundaq dégen: “Kéyinki 50 yilda türkiye-xitay munasiwiti nurghun egri-toqay yollarni bésip ötken bolsaqmu, ikki dölet otturisidiki öz'ara ishinish kücheydi. Xitay döliti, xitay bilen türkiye otturisidiki munasiwetke uzun muddetlik munasiwet nuqti'ineziridin qaraydu”.

11-Ayning 9-küni istanbul béshiktash rayonidiki bir méhmanxanida échilghan yighin'gha xitayning istanbuldiki mu'awin konsuli wu jiyen, jumhuriyet xelq partiyesi parlamént ezasi yüksel mansur qilich we yighinni uyushturghan xitayni tinchliq yol arqiliq birleshtürüsh jem'iyitining re'isi abdulla jin bashchiliqidiki bashqurush hey'et ezaliri ishtirak qilip, doklat bergen.

“Sözjü” gézitide 11-ayning 8-küni yighin toghrisida élan qilin'ghan xewerde yighinning échilish meqsitining ikki dölet xelq-ammisi otturisidiki munasiwetni kücheytish, medeniyet we tijaret munasiwitini tereqqiy qildurushni righbetlendürüshtin ibaret ikenliki tekitlen'gen.

Yighinda söz qilghan xitayning istanbuldiki mu'awin konsuli wu jiyenmu türkiye bilen xitayning-1971yili diplomatiyelik munasiwet ornatqanliqini, hazirghiche bolghan 50 yil ichide ikki dölet otturisidiki bir-birige bolghan ishinishning kücheygenlikini ilgiri sürgen.

Melum bolghinidek 21-öktebir küni b d t da imzaliq birleshme bayanat élan qilip, xitayning Uyghurlarni basturushi we ulargha ziyankeshlik qilishidin endishe qiliwatqanliqini bildürgen amérika, en'gliye, gérmaniye, gollandiye, firansiye we kanada qatarliq dunyadiki 43 döletning ichide türkiyemu orun alghanidi.

B d t da aldinqi ikki qétimliq imzaliq bayanatqa türkiye qol qoymighan bolsimu, emma-21öktebir élan qilin'ghan birleshme bayanatqa türkiyemu qol qoyghan-28. Öktebir küni xitayning birleshken döletler teshkilatidiki mu'awin elchisi géng shu'ang türkiyeni süriyeliklerning kishilik hoquqigha hörmet qilishqa chaqiriq qilghan. Türkiyening birleshken döletler teshkilatidiki bash elchisi feridun sinirli'oghlu xitayning bu eyiblishige qarita: “Biz kishilik hoquqini, kishilik hoquqini depsende qiliwatqanlardin ögenmeymiz” dep jawab qayturghan idi. Bu türkiyening b d t da tunji qétim Uyghurlar toghrisidiki bayanatqa imza qoyushi bolup, buningdin chichanglap ketken xitay buninggha qarshi türkiyeni süriyede kishilik hoquqqa hörmet qilishqa chaqirghanidi. Bular bolup ötkendin kéyinla xitayning türkiyede turushluq bash elchisi liyuw shawbin söz qilip, “Xitay döliti, xitay bilen türkiye otturisidiki munasiwetke uzun muddetlik munasiwet nuqti'ineziridin qaraydu” déyishini qandaq chüshinishimiz kérek? xitay konsuli wu jiyen dégendek 50 yildin buyan xitay bilen türkiye otturisidiki öz'ara ishinish kücheydimu? bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan enqerediki Uyghur tetqiqat instituti mudiri, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi pütün döletlerge bundaq sözlerni deydighanliqini, türkiyening xitay üchün zor istratégiyelik ehmiyetke ige ikenlikini otturigha qoydi.

Istanbul uniwérsitéti tarix penliri oqutquchisi doktor ömer qul ependi sherqiy türkistan mesilisi hel bolmay turup türkiye bilen xitay munasiwitining yaxshilanmaydighanliqini otturigha qoyup mundaq dédi: “Yéqindin buyan türkiye bilen xitayning munasiwiti eng yirik bir dewrige qedem tashlidi. Aldimizdiki yillardimu bu yirikchilik dawamlishidu dep oylaymen. Türkiye, türkiye-xitay otturisidiki bezi mesililerde hazirghiche soghuq qanliq bilen mu'amile qilip kelgenidi. Lékin birleshken döletler teshkilatidiki xitay elchisining türkiyeni eyiblishitürkiye hökümiti we türk xelqini qattiq bi'aram qildi. Uning üstige xitayning 2017-yilidin tartip Uyghur we qazaq qatarliq türkiy xelqlerni jaza lagérlirigha qamap, adem qélipidin chiqqan siyaset élip bérishi, türk xelqining qattiq ghezipini qozghidi. Menche xitay, sherqiy türkistanda élip bériwatqan bésim siyasitini özgertmise ikki dölet otturisidiki munasiwet yaxshilanmaydu dep oylaymen”.

Xitayning istanbulda turushluq konsul mu'awini wu jiyen dégendek türkiye bilen xitay otturisidiki öz'ara ishinish kücheydimu? doktor erkin ekrem bu heqtiki so'alimizgha jawab bérip, türkiye bilen xitayning bir-birige ishenmeydighanliqini, ikki dölet otturisida ishinish berpa qilishning zor ikenlikini bayan qildi.

Türkiyening ittipaqdash döletliridin amérika bashchiliqidiki gherb démokratik döletliri xitayning kishilik hoquq depsendichiliki we kéngeymichilik siyasitige qarshi hemkarliqini kücheytiwatqan bügünkidek künde, türkiyening iqtisadiy we siyasiy jehettin ittipaqdashliri bilen oxshash yolda méngish yaki mangmasliqi muhim munazire témilirining birige aylanmaqta.