Türkiye “Jinayetchilerni öz-ara ötküzüp bérish kélishimi” ni maqullamdu?

Türkiye-xitay arisida tüzülgen “Jinayetchilerni öz-ara ötküzüp bérish kélishimi”.

Aldinqi künidiki “Türkiye-xitay arisida tüzülgen ‛jinayetchilerni öz-ara ötküzüp bérish kélishimi‚ heqqide söhbet” namliq pirogrammimizda bu kélishimnamining -2017 yili ikki dölet ministirliri arisida imzalan'ghanliqi, 2019-yili türkiye prézidénti rejep tayip erdughanning maqullishidin ötken bolsimu, emma türkiye büyük millet mejlisi (parlamént) ning maqulluqidin ötmigenlikini xewer qilghan iduq.

Her qaysi xelq'araliq metbu'atlarda nechche kündin buyanqi xewerlerge qarighanda, bu kélishimname xitay memliketlik xelq qurultiyi teripidin maqullan'ghan bolup, kélishimnamining ijra qilinishi peqet türkiye büyük millet mejlisining qararigha baghliq bolup qalghan. Kélishimnamining türkiye büyük millet mejliside qachan awazgha qoyulidighanliqi téxi namelum.

Kishilik hoquq teshkilatliri eger enqere bu kélishimnamini maqullisa, xitay da'irilirining ziyankeshlikidin qéchip türkiyege yerleshken Uyghurlar we siyasiy pa'aliyetchilerning xewp astida qalidighanliqni agahlandurghan.

Türkiye büyük millet mejlisidiki öktichi partiyelerdin “Iyi”, yeni “Yaxshi” partiyesining millet wekili fahrettin yoqush ependi bu heqte ziyartimizni qobul qilip mundaq dédi: “Téxi mejliske qoyulmidi, lékin pat yéqinda qoyulush éhtimalliqi bar. Bu kélishimning ijra qilinishi üchün mejlsning maqulluqidin ötüshi kérek. Xitay terep maqullap boluptu. Biz ulargha (Uyghurlargha) ige chiqtuq, yene ularning yinida bolushni dawam qilimiz. Insha'allah, mejliske qoyulmas. Qoyulghan teqdirde, maqullanmasliqqa, kéchiktürüshke tirishimiz.”

U türkiyening nöwettki weziyitidin bir az endishe qilidighanliqini bildürüp, sözini mundaq dawam qildi: “Emma hazir maqullinish ‛xetiri‚ mu bar. Chünki xitay hemmimizning bilginidek, xitay her xil yollar bilen teslikte türkiyege kelgen qérindashlirimiz, qandashlirimizning péyige chüshken bir dölet. Türkiyediki Uyghurlarning heqiqetni dunyagha bildürüshidin qorqidu. Xitay yépiq bir dölet, xitayning qilghan zulumi özige ayan. Xitayning kishilik hoquqni depsende qilghanliqini dunya bilidu. Türkiye bilen bundaq bir kilishim imzalishining sewebi türkiyege kelgen Uyghur qérindashlirimizning qayturulushni telep qilish. Türkiyedin xitaygha qéchip ketken héchkim yoq. Ümidni yoqatmayli! ümidimiz shuki, hökümettikiler bu kélishimnamini mejliske qoymasliqimu mumkin. Eslide qoymasliqi kérek, biz mejliske qoydurmasliq üchün tirishimiz.”

Türkiye büyük millet mejliside jem'i 13 partiyedin saylan'ghan 584 millet wekili bar bolup, aq partiyening 289 orni, jomhuriyet xelq partiyesining 138 orni, xelq démokratik partiyesining 56 orni, milliyetchi heriket partiyesining 48 orni we iyi (yaxshi) partiyesining 36 orni mewjut.

Fahrettin yoqush ependining bildürüshiche, eger kélishimname aq partiye teripidin awazgha qoyulsa, qalghan barliq partiyeler birleshkendila andin bu kélishimnamining maqulluqtin ötüshini tosup qalghili bolidiken.

Jumhuriyet xelq patiyesining amérika wekili yurter özjan ependi bu heqte mundaq dédi: “Jumhuriyet xelq partiyesi bolush süpitimiz bilen biz bu kilishimnamining maqullinishigha qarshi turimiz. Axirighiche maqullanmasliqi üchün tirishimiz. Bu kilishimname oqulghan waqitta elwette ichidiki xataliqlarni hemmeylen bayqaydu. Yeni jinayetchilerning ötküzüp bérilishi heqqidiki maddilar éniq emes. Normal ehwalda nahayiti kichik hisablinidighan qarshi pikir qilish, xitayning dölet sistémisi heqqide pikir qilish qatarliqlar qayturulush üchün ‛jinayet‚ qilip körsitilgen. Biz pikir erkinlikige hörmet qilidighan partiye. Epsuslinarliqi, bu kélishimname xitaygha qarshi herqandaq témida ipade bildürgen, u yerdiki (sherqi türkistan) diki Uyghurlar duch kéliwatqan zulum heqqide pikir qilghan her qandaq bir Uyghurning qayturulushigha sewep qilip körsitilish éhtimalliqi bar. Bu bek chong adaletsizlik. Biz jumhuriyet xelq partiyesi bolush süpitimiz bilen mejliste bu kélishimning maqullanmasliqi üchün tirishimiz.”

Biz yene mejliste awaz sani bir qeder köp bolghan, yeni hazirqi birleshme hökümetni teshkil qilghan milliyetchi heriket partiyesining re'isi dewlet bahcheli we bashqa millet wekilliri bilen alaqilishishqa tirishqan bolsaqmu, emma imkan bolmidi.

Melum bolushiche, uzun tarixtin buyan türkiyege xitaydin qéchip kelgen Uyghur we bashqa türkiy milletlerge milliyetchi heriket patiyesi eng köp ige chiqqan iken. 2002-Yili milliyetchi heriket partiyesining re'isi dewlet bahcheli dölet ishliri ziyariti jeryanida qeshqergiche barghan bolup, eyni waqittiki Uyghur aptonum rayonining re'isi ablet abdurishitning hemrahliqida héytgah meschitini ziyaret qilghan.

Kélechek partiyesining mu'awin re'isi selchuq özdagh ependi birleshme hökümettiki aq partiye we milliyetchi heriket partiyesige mundaq xitab qildi: “Türkiye jumhuriyiti bu ‛jinayetchilerni öz-ara ötküzüp bérish kélishimi‚ ni hergiz maqullimasliqi kérek. Türkiye jumhuriyiti tarixigha mas kilidighan shekilde özige panahliq tilep kelgen, xitaydin qachqan, xitayning zulumi, kishilik hoquq depsendichiliki, u yer (sherqi türkistan) diki medeniyitini, kimlikini yoqitishi seweplik herxil yollar bilen türkyege kélip, bu yerde yashawatqan sherqi türkistan türklerining-Uyghur türklerining heqqini qoghdash ular (Uyghurlar) ning bir ‛nomus burchi‚ dur. Hörmetlik rejep tayyip erdoghan, dewlet bacheli, men silerning hem musulmanliqinglar hem milliyetchilikinglar we bulargha bolghan sezgürlikinglar tüpeyli bu kélishimni toxtitidighanliqinglargha ishinimen. Silerningmu könglünglar, wijdaninglar buninggha yol qoymaydu. Bu kélishimname baldurraq ‛ishkapqa tiqiwétilishi‚ (yeni yoqitiwétilishi) kérek.”

Ijtima'iy taratqulardiki inkaslargha qarighanda, türkiyede yashawatqan Uyghurlar bir tereptin xitaygha qayturuwétilshitin endishe qiliwatqan bolsimu, yenila hem irqi hem diniy jehettin qérindash bolghan türkiye xelqining bu kélishimning imzalinishigha yol qoymaydighanliqigha ishinidiken.

Melum bolushiche, türkiyediki ijtima'iy taratqularda nechche kündin buyan “Uyghurlar qayturiwétilse bolmaydu” namliq xeshteg birinchi orun'gha chiqqan.