Türkiye - xitay munasiwitide “Uyghurlar” qandaq kozur?

Seyshenbe béyjinggha yétip kelgen türkiye dölet re'isi rejep tayip erdoghanning, bu 3 - qétim xitayda ziyarette bolushi bolsimu, emma bultur - 8 ayda u dölet re'is bolghandin kéyinki bu salahiyet bilen tunji ziyariti hésablinidu. Ötken ayda xitayning Uyghurlargha qaratqan ramizanliq cheklime siyasetliri we buninggha qarshi türkiye jama'itide qozghalghan omumyüzlük küchlük naraziliq pa'aliyetliri shundaqla türkiyining sherqiy jenubi asiyadiki xitayning basturushliridin qachqan musapir Uyghurlargha ige chiqishi qatarliq mesililer tüpeyli, ikki dölet munasiwetliri pewqul'adde ötkürleshken idi. Amérika awazi radi'osi bu heqte bergen xewirige “Erdoghanning bu ziyaritide xitay "Uyghur" din ibaret bu achchiqni yütmiki tes” dep téma qoydi, en'giliye b b s agéntliqining xewiridimu erdoghanning xitaygha qaratqan bu ziyaritining Uyghur mesilisi tüpeyli ikki dölet tirkeshken bir weziyette élip bérilghanliqi mulahize qilindi.

Erdoghan - 5 iyul weqesidin kéyin tunji qétim xitayni Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq qilish” bilen ashkara eyibligen tunji dölet rehbiri we yéqinda u yene 109 neper Uyghurni xitaygha qayturuwetkenliki seweblik tayland hökümitinimu qattiq eyibligen idi. Xitay hökümiti bolsa türkiyidiki xitaygha qarshi namayishlarni qutratquluq meqsiti bar dep eyibligen idi.

Türkiye dölet re'isi erdoghan xitay sepiridin burunqi muxbirlargha bergen bayanatida, gerche Uyghur mesilisini küntertipke élip kélidighanliqini tekitlimigen bolsimu, emma bügün türkiye döletlik radi'o téliwéziyisining xewiride “Türkiye - xitay munasiwetliride Uyghur mesilisi küntertipke keldi” dep xewer berdi. Lékin Uyghurlargha munasiwetlik qandaq mesililer toghrisida muzakirileshkenliki heqqide konkrét melumat bérilmidi. Xitayning shinxu'a agéntliqi bügün ikki döletning térrorluqqa qarshi hemkarliqida “Sherqiy türkstan islam herikitige ortaq qarshi turimiz” diyishkinini tekitlendi.

Türkiye bilen xitay diplomatiye munasiwet ornatqanliqigha 45 yil tolush aldida turidu. Ikki dölet 2010 - yilda istratégiyilik hemkarliq ornatqandin buyan, türkiye xitayning yawropadiki gérmaniyidin qalsa ikkinchi chong iqtisadiy shériki hésablinidu. Türkiye t r t radi'osining xewiride erdoghanning bu qétim xitay we hindonéziye ziyaritide türkiye soda - sana'et dunyasining aldinqi nishani - xitaygha qaritilghan nöwettiki yilliq 2 milyard 800 milyon dollarliq éksport miqdarini 10 milyard dollargha yetküzüsh ikenliki bayan qilindi. Uningdin bashqa xitay metbu'atlirida körsitishiche - 2014 - yili türkiyege barghan xitay sayahetchiler 200mingdin ashqan.

Türk metbu'atlirining xewerliridin 30 - iyulda erdoghanning shi jinping bilen iqtisadiy hemkarliq di'alogi ötküzilidighanliqi melum. Yeni bu ziyaretning nuqtiliq halda ikki dölet otturisidiki iqtisadiy munasiwetler, türkiye xitaydin sétiwalmaqchi bolghan bashqurulidighan bombigha qarshi turush sistémisi, rayon we xelq'araliq mesililer muzakire qilin'ghanliqi xewer qiliniwatqan bolsimu, yenila bu bahanide Uyghurlar mesilisi xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetliri barliq xelq'araliq metbu'atlarda qayta tilgha élinip, türkiye, xitay munasiwitidiki nuqtiliq mesile süpitide diqqet tatmaqta.

Türkiye 2013 - yili xitayning “Qizil bayraq - 9”namidiki bashqurulidighan bombigha qarshi turush sistémisini sétiwélishni tallighan. Buning qimmiti 3.4Milyard dollargha toghra kélidu, gerche xitay türkiye üchün bu sodida intayin jelip qilarliq bir terep bolsimu, bixeterlik mesiliside bu kélishim amérikini hemde shimaliy atlantik ehdi teshkilatini rahetsiz qilghan idi, emma arqidinla erdoghan yene buningda fransiye bilenmu sodilishish éhtimalliqi barliqini otturigha qoyghan, gerche bu sodida xitay türkiye bilen pütüshkende Uyghurlarni basturushni shert qilip qoyushi mumkin dep qaralmaqta, emma analizchilar türkiye bilen xitary otturisida bu soda belkim shu shert bilen pütken teqdirdimu türkiye hökümiti Uyghurlarni basturush wediside turalishi natayin, chünki u chaghda türkiye hökümiti xelqning qarshiliqigha duch kélidu, Uyghurlar türk xelqning téximu hésdashliqigha téximu zor qollishigha érishishi mumkin.

Amérika awazi radiyosida obzor élan qilghan jorji meysin uniwérsitétining siyasiy istratégiye penliri proféssori mark kates Mark kats “Uyghur mesilisi türkiye, xitay munasiwitidiki zor tosalghu” dep bildürdi. Uning qarishiche “Chünki, bu mesile xitay üchün eng nazuk bir mesile, bu mesile hel bolmay turup ikki dölet hemkarliqining tereqqiyati bolmaydu, türk xelqining til we medeniyet jehette yéqin bolghan Uyghur qérindashlirigha bolghan hésdashliqi we qollishini türkiye hökümiti qarshiliq qilip tosashqa amalsiz.”

Erdoghan, bilen shi jinpingning soda kélishimliride Uyghurlar mesilisining qandaq rol élishi mumkinliki we bu ikki dölet hemkarliqlirining Uyghurlarning menpe'etige ziyanliq némiler bolushi mumkinliki heqqide dunya Uyghur qurultiyi teshwiqat merkizi re'isi perhat yurungqash ependi özining mulahizilirini bayan qilip, türkiye, xitay bilen bolghan istratégiyilik munasiwetliride Uyghurlarning dawamliq halqiliq mesile bolup kéliwatqanliqini, emma ular otturisidiki sodining Uyghurlarning menpetige ziyanliq bir héchbir tereptin ensiresh hajetsiz dep qaraydighanliqini, bolupmu Uyghurlarni qollash türkiyide ammiwi xelq herikitige aylan'ghan mundaq bir shara'itta, Uyghurlar türkiyining ichki qararlirida muhim orunda turidighanliqini, xitayning taktikilirigha hoshyar bolup türklerning Uyghur dostluqidin umidsizlenmesliki kéreklikini otturigha qoydi.