“Yer shari waqti géziti” türkiyeni Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyisini oylishishqa chaqirdi

Enqerede partlash yüz bergendin kéyinki körünüsh. 2015-Yili 10-öktebir, türkiye.

Xitayning “Yershari waqti géziti” düshenbe küni élan qilghan obzorchi maqaliside, shenbe küni türkiye paytexti enqerede yüz bergen partlash weqesini tenqid qilin'ghan. Biraq shuning bilen birge, türk hökümitining Uyghur mesilisidiki pozitsiyisi, uning xitay bilen térrorluq ölchimidiki chüshenche perqi we islam dölitige tutqan pozitsiyisini oylishish waqti yétip kelgenlikini tekitligen.

Yuqiriqi pikir mezkur gézitining in'gliz tili nusxisida élan qilin'ghan “Enqerediki partlash zor ashqunluq tehditi” serlewhilik obzorchi maqaliside otturigha qoyulghan.

Maqalida, türkiyediki bezi ammiwi teshkilatlarning Uyghurlargha hésdashliq qilghanliqini tenqidlep, türkiyediki bu ijtima'iy küchler we ammiwi teshkilatlar türkiy milletke chétishliq zorawanliq weqeliride “Tughqandarchiliq qilidu” dégen.

Maqalida yene, türkiye hökümitining islam dölitige tutqan pozitsiyisini tenqidlep, “Türkiyediki bezi ammiwi teshkilatlar junggoning shinjangdiki térrorluq qarshi herikiti heqqide qalaymiqan sözlep yürdi. Türk hökümet da'irilirining pozitsiyisi bezide ammiwi teshkilatlarning tesirige uchrap, tewrinip qaldi. Islam döliti süriye hökümitige qarshi turghachqa enqerening uninggha tutqan pozitsiyisi tashqi dunyada bezi chüshenmesliklerni peyda qildi” dégen.

Türkiye gherb kishilik hoquq, edliye ölchemlirini qobul qilghan we buni özining ichki qanun sistémisida tetbiqlawatqan bir dölet. Bezi analizchilarning körsitishiche, shunga uning térrorluqqa perqliq tebir bérishi tebi'iy ehwal.

En'gliyede olturushluq Uyghur weziyet analizchisi, london Uyghur sen'et ansambilining qurghuchisi eziz eysa ependi, “Yer shari géziti” ning enqerediki partlashni kozir qilip, türkiyeni Uyghurlargha mu'amilisini özgertishke chaqirishi “Pursetpereslik” dep körsetti.

U mundaq dédi: bu ikki mesilining xaraktéri oxshimaydu. Bu yerdiki mesile, Uyghurlarning ehwalini xitay nahayiti yaxshi bilidu. U da'im mushundaq pursetni izdep keldi. Mesilen, xitay “11‏-Séntebir weqesi” din tartip taki ispaniyede poyiz partlashqa oxshash zor xelq'ara zorawanliq weqelirini Uyghurlarning térrorluq herikiti bilen baghlap, pursetpereslik qilip kéliwatidu. Xitayning meqsiti bular térror, ulargha biz bilen oxshash mu'amile qilisen. Sen qandaq bastursang, biz shundaq basturimiz. Uyghurlargha yan tayaq bolma, dégenni bazargha sélish.

Amérika xadson institutining tetqiqatchisi doktor xen lyanchaw ependining qarishiche, junggo hökümiti Uyghur qarshiliq herikitini izchil xelq'ara térrorluqqa baghlap kelgen bolsimu, lékin u özining pikrini ispatlaydighan héchqandaq delil otturigha qoyup baqmighan.

Xen lyenchaw, Uyghurlarning iptida'iy qorallar bilen qarshiliq körsitiwatqanliqini eskertip, uning xelq'ara térrorluq bilen alaqisi barliqigha da'ir héchqandaq delil yoq, dédi.

Xen lyenchaw mundaq deydu: bu mesilide junggo xelq'ara jem'iyetni we bashqa ijtima'iy guruhlarni qayil qilimen dése, u choqum qayil qilarliq bir delil otturigha qoyushi kérek. Shuning bilen birge, 3‏-bir xelq'ara organning musteqil tekshürüsh élip bérishigha yol qoyushi shert. Shundaq qilghanda u bashqilarning zadi néme weqe yüz bergenlikige qayil qilalaydu. Biraq hazirqi ehwaldin qarighanda, junggoda yüz bergen zorawanliq weqeliri u undaq keng kölemlik, teshkillik xelq'ara alaqisi bar térrorluq emes, belki u xas indiwidu'al hadisilerdek qilidu.

“Yer shari waqti géziti” ning obzorchi maqaliside, tayland hökümitining bu yil 7‏-ayda 100 din artuq Uyghurni junggogha qayturup bergenlikini, kéyinrek béyjing bu kishilerni “Zorawanliq terghib qilin'ghan widé'olarning qutratquluq qilishi, azdurushigha uchrap, iraq we süriyege ghazat qilishqa mangghan” dep élan qilghanliqini bildürgen.

Maqalida, bu weqe türkiyening her qaysi jaylirida xitaygha qarshi namayishlarni keltürüp chiqarghanliqini eskertip, Uyghurlarni qollighan türk ammiwi teshkilatlirini “Osmanlichiliq” bilen eyibligen.

Maqalide mundaq deydu: “Türkiye ottura -sherqning murekkep siyasiy qaynimigha kirip qaldi. Bu dölette osmanli dewridiki shan-shöhretning izi hazirmu mewjut. Bezi ijtima'iy küchler we teshkilatlarda türkiy millitige chétishliq zorawanliq weqelirige tughqandarchiliq qilip, köz yumidighan xahish bar. Bu türkiye bilen bezi döletler otturisida térrorluqqa qandaq tedbir bérish jehettiki ixtilapni peyda qildi.”

Lékin eziz eysa ependining qarishiche, türkiyening Uyghurlargha hésdashliq qilishida perqliq bir seweb bar. U, eng muhim amil türk xelqi bilen Uyghurlar otturisidiki medeniyet, til, din we tarixiy ortaqliq, dep körsetti. Uning qarishiche, xitay axbarati bu ré'alliqni herqanche inkar qilsimu, biraq xitay hökümiti bu ré'alliqni nezerge élishi kérek.

U mundaq dédi: xitay bilen türkiyeni sélishturghili bolmaydu. Xitay bir partiyelik diktator dölet. Lékin türkiye oxshimaydu. U démokratik tüzümdiki parlamént asasidiki xelq özining wekilini sayliyalaydighan bir dölet. Ularda bu perq bar.

Lékin eng négizlik perq, türkler bilen Uyghurlar qérindash. Hökümet qarap tursimu, türk xelqi qarap turmaydu. Yéqinda xitayning malayshiyadiki bash elchisi malayshiyadiki xitay irqidin bolghan xitaylarning hoquqi depsende qiliniwatidu, malayshiya hökümiti ularning hoquqini qoghdishi kérek, dégen bir bayanat élan qildi. Buning özi biz dégen mesilige jawab béreleydu. Türkiyede Uyghur mesilisi türk dunyasining mesilisi, dégen uqum küntertipke kélip bolghan mesile.

Eziz eysa ependining qarishiche, xitay hökümiti Uyghurlarning kishilik hoquqi üchün sözlewatqan döletlerni eyiblesh ornigha özining Uyghur siyasitini özgertse yaxshi bolidu.

U mundaq dédi: bu yerde xitay bir nersini untup qéliwatidu. Nahayiti eqelliy bir nersini, Uyghurlarningki yerlik bir millet, shu tupraqning igisi ikenlikini, özining dölet bolup yashash hoquqi barliqini untup qéliwatidu. 60 Yil awwal köchüp kélip, Uyghurlarni igilep, xitay xelq jumhuriyitining terkibige mejburi qoralliq kirgüzüp, bügün bu bizning zéminimiz, dep bundaq siyasiy bishemlik we neyrengwazliqni untup qéliwatidu, esli mesilining négizi bu yerde.

Xitay özining qanun -tüzümi, Uyghurlarning heq-hoquqini qanchilik depsende qiliwatidu, buni oylishishi kérek. Uning ornigha türkiyeni, gherbni, Uyghurlarning kishilik hoquqi heqqide söz qiliwatqan döletlerni qosh ölchem qollanding, dep eyiblesh ornigha özining siyasitini yaxshilashni oylishishi kérek.

Doktor xen lyenchawning qarishiche, junggo hökümiti özining siyasitini özgertishte ishni Uyghurlarning medeniyiti, tili, diniy étiqadi we en'enilirige hörmet qilishtin bashlishi shert.

U mundaq dédi: junggo kompartiyesi Uyghurlargha qaratqan siyasitini özgertishi kérek. Ularning medeniyiti, diniy étiqadi, en'enilirige hörmet qilishi shert. Hazir shinjangda basturush shu yerge yétip bardi, diniy étiqad bilen shughullinish mumkinchiliki qalmidi, siz hetta saqal qoysingizmu bolmaydighan nuqtigha bardi. U milletni, u milletning medeniyitini, uning xas kishilikini yoqitishtek bundaq siyaset intayin xeterlik.

U buning Uyghurlarni xelq'ara ghazatchi küchlerge yéqinlashturidighanliqini agahlandurup, eger ular xelq'ara ghazatchi küchlerni arqisida alsa, bu junggoning dunyadiki iqtisadiy menpe'etlirige nahayiti asanla ejellik tehdit salalaydu, dédi.

“Yer shari waqti géziti” ning maqaliside, bezi döletlerning térrorluqqa qandaq tebir bérish mesiliside türkiye bilen ixtilapi barliqini tilgha élin'ghan bolsimu, biraq maqalida u döletlerning ismi otturigha qoyulmighan.

Analizchilar, maqalida türkiye bilen xitayning bu mesilidiki ixtilapi közde tutulghanliqini bildürmekte. Xitay türk hökümitining türkiyediki bezi Uyghur teshkilatlirigha térrorluq mu'amilisi qilishni izchil telep qilip kelgen.

Emma türkiye xitay hökümiti “Térrorluq guruhlar” dep chekleshni telep qilghan u teshkilatlarning tinch pa'aliyet qiliwatqan qanunluq teshkilatlar ikenlikini ilgiri sürüp, xitayning telipige bek qulaq salmighan idi.