Kemal qilichdar'oghli türkiye prézidéntliqigha saylansa, Uyghur qirghinchiliqini küntertipke élip kélelemdu?

2023-Yili 5-ayning 14-küni türkiye xelqi kéyinki nöwetlik prézidéntni saylap chiqidu. Nöwette hazirqi prézidént rejep tayyip erdoghan bilen jumhuriyet xelq partiyesining re'isi kemal qilichdar'oghli prézidént namzatliri bolup élan qilindi. Bu ikki namzat aldimizdiki künlerde türkiyining her qaysi sheherlirini aylinip awaz özlirige toplash üchün xelq ammisigha notuq sözleshke bashlaydu. Bu ikki namzattin qaysisining prézidént bolup utup chiqishini türkiye xelqi bélet tashlash arqiliq belgileydu.

Türkiyide hazirqi hökümetni bashquruwatqan adalet we tereqqiyat partiyesi bilen ulargha hemkarlishiwatqan milletchi heriket partiyesi hazirqi prézidént rejep tayyip erdughanni kéyinki nöwetlik prézidéntliqqa namzat qilip körsetken idi. Öktichi partiyelerdin jumhuriyet xelq partiyesi, “Iyi” partiyesi, “Kélechek” partiyesi, “Dewa” partiyesi, “Adalet” partiyesi we “Sa'adet” partiyesi qatarliqlar birlikte kemal qilichdar'oghlini namzatliqqa körsetti. Undaqta, türkiyediki mezkur 6 siyasiy partiye bir qanche ay muzakire élip bérish arqiliq kéyinki nöwetlik prézidéntliqqa namzat körsitilgen kemal qilichdar'oghlu Uyghur mesilisige qandaq qaraydu?

2020-Yili 10-ayning 9-küni bir muxbirning “B d t diki 39 dölet Uyghurlar toghrisidiki teklip xétige imza qoyuptu, lékin türkiye imza qoymaptu, siz buninggha qandaq qaraysiz?” dégen so'aligha jumhuriyet xelq partiyesining re'isi kemal qilichdar'oghlu mundaq jawab bergen idi: “Biz xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan zulumni hergiz qobul qilmaymiz. Türkiye bu mesilige köngül bölüshi kérek. Bolupmu milletchi heriket partiyesi öz shériki bolghan dölet prézidénti rejep tayyip erdoghanning buninggha imza qoyushini chaqiriq qilishi kérek. Milletchi heriket partiyesi eger pütün dunyadiki türk xelqlirining heq we hoquqini qoghdaymen deydiken, buni qilishi kérek.”

2020-Yili 10-ayning 9-küni kemal qilichdar'oghlining yolyoruqigha bina'en, jumhuriyet xelq partiyesining amérikadiki wekili yurter özjan teripidin teyyarlan'ghan “Sherqiy türkistandiki Uyghur türklirining tarixi, kimliki we ulargha qaritilghan siyaset” mawzuluq doklati élan qilin'ghan idi.

Mezkur doklat “Türkiye-xitay munasiwitining Uyghurlargha körsitidighan tesiri, amérikaning pozitsiyisi, xelq'araliq amillarning roli, tarixiy arqa körünüsh, yéqinqi Uyghur siyasiy tarixi, Uyghur di'asporasi we xelq'aradiki pa'aliyetler, Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisi, xelq'ara jem'iyet we Uyghur mesilisi” qatarliq mexsus témilargha bölün'gen bolup, her bir téma tepsiliy mezmunlar bilen yorutulghan. Jumhuriyet xelq partiyesi türkiye parlaméntida 134 orun'gha ige eng chong öktichi partiye bolup, ularning türkiye parlaméntidiki ezalirinng beziliri Uyghur mesilisini otturigha qoyup kelmekte.

Kemal qilichdar'oghlu kéyinki nöwetlik prézidéntliqqa saylansa, Uyghur mesilini küntertipke élip kélelemdu? istanbul uniwérsitétining oqutquchisi ömer qul ependi bu heqtiki köz qarishini bayan qilip ötti. U mundaq dédi: “Türkiyede hökümet almiship, 6 partiye hakimiyet béshigha kelse, amérika bilen bolghan munasiwet da'iriside Uyghur mesilisige köngül bölüshi mumkin, dep oylaymen. Türkiyening amérika we yawropa döletliri bilen bolghan munasiwiti yaxshilansa, bu döletler bilen birlikte sherqiy türkistan mesiliside xitaygha inkas qayturushi, pozitsiyesini ochuq-ashkara otturigha qoyushi mumkin, dep qaraymen.”

Enqerediki hajiteppe uniwérsitétining dotsénti, türkiye-xitay munasiwetliri heqqide tetqiqat élip bériwatqan mutexessis, doktor erkin ekrem ependi kemal qilichdar'oghli türkiye prézidénti bolup saylansa, qurulidighan hökümetning Uyghur mesilisige köngül bolidighanliqini, chünki uni qollawatqan 6 partiye ichide Uyghurlarni izchil qollawatqan partiyelerning barliqini tilgha aldi.

Sherqiy türkistan weqpining sabiq sabiq re'isi, péshqedem pa'aliyetchi hamutxan göktürk ependi, 5-ayning 14-küni élip bérilidighan saylamda eger 6 öktichi partiye birlikte namzat körsetken kemal qilichdar'oghlu utup chiqip yéngi hökümet teshkil qilsa, türkiyening Uyghur qirghinchiliqini resmiy étirap qilish mumkinchiliki barliqini, chünki Uyghur mesilisining hazir xelq'araliq mesilisige aylan'ghanliqini tekitlidi.

Türkiyediki bezi mutexessisler, 6 öktichi partiye birlikte namzat körsetken kemal qilichdar'oghlu saylamda utup chiqip türkiye prézidénti bolsa we yéngi hökümet teshkillise, kishilik hoquq mesililirige alahide ehmiyet béridighanliqini ilgiri sürmekte.