Tonulghan zhurnalist, siyasetshunas kürshat zorlu ependi bilen Uyghur mesilisi toghrisida söhbet

Türkiyede Uyghur mesilisining barghanséri küchiyishige egiship, sherqiy türkistan mesilisige köngül bölidighan, bu mesile toghrisida dawamliq halda obzor, maqaliler yézip élan qiliwatqan zhurnalist we tetqiqatchilarningmu sani barghanséri köpeymekte.

Bulardin biri türkiye qirshéhir axi-ewran uniwérsitéti siyaset oqutquchisi, “Yéngichagh” gézitining obzorchisi doktor kürshat zorlu ependidur. Doktor kürshat zorlu ependi 2014-yili washin'gton'gha bérip rabiye qadir xanimni ziyaret qilip, ziyaret xatirisini türkiyediki“Yéngichagh” gézitide élan qilghan idi. U, türkiyede köp qétim téléwiziye programmilirigha chiqip, Uyghur mesilisini kün tertipke élip kelgen tonulghan kishilerdin biri. Biz Uyghur mesilisining türk dunyasidiki weziyiti we türkiye-xitay munasiwitide Uyghur mesilisi toghrisida uning bilen söhbet élip barduq.

-Sizgimu melum, türkiyede ramzan éyida sherqiy türkistan mesilisi pütün türkiye türklirining mesilisige aylan'ghan idi. Bügün bu mesile küntertiptin chüshüp qaldi. Buninggha qandaq qaraysiz? -dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi:
‏-Shuni déyish kérek, birinchisi sherqiy türkistanda yüz bériwatqan mesililer toghrisida türk metbu'atlirida toghra, ishenchlik melumatlar kemchil boluwatidu. U, yerde némilerning meydan'gha kéliwatqanliqi toghrisidiki melumatlarning köpi amérikidiki axbarat wasitiliri arqiliq türkiyege tarqiliwatidu. Kéyinki bir yildin béri türkiyediki bezi kishiler sherqiy türkistandin biwasite halda melumatlarni igilep türk metbu'atlirida élan qiliwatidu. Türkler sherqiy türkistan mesilisige qiziqidu, köngül bölidu. Emma kéyinki yillarda ijtima'iy taratqulardiki melumatlar kishilerning kallisini élishturghili turdi. Bu resimler türklerning kallisida bezi kishiler dégendek zulum, bésim we qirghinchiliq rastinila barmu yoq? dégen so'alni peyda qilishqa bashlidi. Bu sherqiy türkistan dewasi üchün bir xewp, kishilerning kallisidiki bu so'algha jawab bermisek, sherqiy türkistan mesilisi toghrisida türkiyening yéngi qedem tashlishighimu tosalghu bolidu. Mundaqche qilip éytqanda bular sherqiy türkistan dewasi üchün ijabiy rol oynaydu. Türk axbarat wasitiliri, türk ammiwi teshkilatliri sherqiy türkistanda zadi némiler boluwatidu? buni yoruqqa chiqirish üchün küch chiqiridu, ularni qamchilaydu.

-Hörmetlik kürshat zorlu ependi re'is jumhuri erdoghanning xitaygha élip barghan ziyaritige qandaq qaraysiz? -dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi:
-Biz bilmeydighan axbarat wasitiliride orun almighan bezi mexpiy uchrishishlar bolghan bolushi mumkin. Emma bu axbaratlarda orun almidi. Biz körgenlirimizni deydighan bolsaq, xitay bilen nuqtiliq halda iqtisadiy munasiwetler toghrisida muzakire élip bérilghan bir sayahet boldi. Sherqiy türkistanda xitayning Uyghurlarga élip bériwatqan bésim siyasiti rastmu-yalghanmu dégen mesililer re'is jumhuri xitaygha méngishtin burun köp muzakire qilin'ghan idi. Bizning sherqi türkistandiki insan heq we hoquqliri toghrisida tepsiliy doklat yézish, sherqiy türkistandin dawamliq halda ishenchlik melumat igileshke éhtiyajimiz bar. Shunga bu qétimqi ziyarette köprek türkiye bilen xitay otturisidiki iqtisadiy munasiwet toghrisida muzakire élip bérildi.

-Sizgimu melum türkiyening dölet re'isi erdoghan xitayni ziyaret qilghanda shi jinping bilen uchrashqandin kéyin, muxbirlargha bergen bayanatida Uyghurlar toghrisida toxtalmidi, buninggha qandaq qaraysiz?‏-dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi:
-Menmu hörmetlik rejep tayyip erdoghanning xitaygha élip barghan ziyariti jeryanida xitayda qilghan sözliride sherqiy türkistan mesilisini küntertipke élip kélishini ümid qilattim. Men dölitimizning re'is jumhurining xitay rehberler bilen körüshkende sherqiy türkistan mesilisini küntertipke élip kelgenlikige ishen'güm kélidu. Emma uchrishishta bu mesile tilgha élin'ghan bolsimu, buni bayanatida ochuq otturigha qoyushini arzu qilattim. Türkiyening sherqiy türkistanliqlarning heqqaniy dewasigha ige chiqishi Uyghurlargha meniwi jehettin küch-quwwet béghishlaytti. Uyghurlarning qollap quwwetlishimizge éhtiyaji bar. Rejep tayyip erdoghanning bu ziyaritide yaxshi netijilerni qolgha keltürgili bolatti, emma bu emelge ashmay qaldi.

-Kürshat zorlu ependi siz, ottura asiya türkiy jumhuriyetlirige dawamliq halda bérip kélip turuwatqan, u döletler toghrisida tetqiqat élip bériwatqan bir kishi. Türkiye we ezerbeyjan parlaméntlirida sherqiy türkistan mesilisi tilgha éliniwatidu, bashqa jumhuriyetlerning Uyghur mesilisi bilen kari yoq. Bu mesilini bashqa jumhuriyetlerningmu tashqi siyasitige kirgüzüsh üchün némilerni qilish kérek? -dégen so'alimizgha u mundaq jawab berdi:
-Rabiye qadir xanim bilen washin'gtonda söhbet élip barghan idim. Umu bu mesilidin könglining bek yérim ikenlikini dégen idi. Sherqiy türkistanda 500 ming etrapida qazaq nopusimu bar. Sherqiy türkistan xitayning ottura asiyagha, gherbke échilghan derwazisi. Xitay burunla ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining Uyghurlargha köngül bölüshining aldini élish üchün shangxey hemkarliq teshkilatini qurdi. Bu teshkilat térrorluqqa qarshi küresh qilish, döletlerning bixeterliki nami astida Uyghurlar bilen ottura asiya türkiy jumhuriyetliri otturisidiki munasiwetni tosushqa tirishiwatidu. Xitay döliti bu jumhuriyetler bilen énérgiye turubisi yasidi, toxtamnamiler tüzdi. Bu jumhuriyetlerni özige béqinidighan döletke aylandurush üchün tirishti, melum derijide muweppeq boldi. Biz tebi'iy halda qazaqistanning, qirghizistanning, özbékistan we türkmenistanlarning sherqiy türkistan mesilisige türkiyedek köngül bölüshini arzu qilimiz. Emma buni emeliyleshtürüsh undaq asan emes. Bu mesilide türkiyege chüshken wezipe zor. Türkiye sherqiy türkistan mesilisige tinchliqni asas qilghan bir siyaset yürgüzse, bashqa jumhuriyetlernimu bir'az bu mesilige tartalaydu. Mesilen, türk kéngishining merkizi türkiyening istanbul shehiride. Bu teshkilat türkiy jumhuriyetlerning hemmisi eza bolghan bir teshkilat. Sherqiy türkistan mesilisi dawamliq halda türkiyening kün tertipige kélip tursa, bashqa türkiy jumhuriyetlerdimu kün tertipke kélidu dep oylaymen. Eger türkiye sherqiy türkistan mesilisige ige chiqmisa, u jumhuriyetlermu türkiye ige chiqmighan yerde biz némishqa ige chiqayli déyishi mumkin. Bundaq ehwal burunmu bolghan, shunga Uyghur qérindashlirimizgha yalghuz emeslikini hés qildurush üchün türkiyening ige chiqishi kérek.