2021-Yili türkiye hökümiti Uyghur mesiliside némilerni qildi?

Türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghan b d t ning nyu-yorktiki bash shtabida échilghan omumiy yighinida söz qilmaqta. 2021-Yili 21-séntebir.

Prézidént rejep tayyip erdoghan 20 yildin buyan türkiyeni idare qilip kéliwatqan adalet we tereqqiyat partiyesining re'islik wezipisinimu ötep kelmekte. 2015-Yilighiche prézidént erdoghan köp qétim Uyghur mesilisini tilgha alghan, hetta 2009-yili “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” yüz bergende xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan siyasitini irqiy qirghinchiliqqa oxshitip, xitayning qattiq naraziliqigha uchrighanidi. 2015-Yilidin kéyin prézidént erdoghan we türkiye hökümiti bayanatlirida dunyaning her qaysi jaylirida éziliwatqan musulmanlarning mesilisini tilgha alghan bolsimu, emma Uyghur mesilini tilgha almighanidi. Lékin, 2021-yili 2-ayda türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu b d t ning kishilik hoquq kéngishining 46-nöwetlik yighinida nutuq sözlep, xitay hökümitining teklipige bina'en Uyghur rayonigha tekshürüsh hey'iti ewetidighanliqini jakarlidi. Shundaqla xitayning Uyghur aptonom rayonidiki Uyghur we bashqa musulman az sanliq milletlirining kishilik hoquqlirigha xilapliq qiliwatqanliqigha da'ir doklatlarning endishe qozghawatqanliqini tekitligen.

Mewlut chawush'oghlu sözide türkiyening, “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki kishilik hoquq weziyitini yéqindin közitiwatqanliqi” ni tekitligendin kéyin sözini mundaq dawamlashturdi: “Birleshken döletler teshkilati bilen bashqa qurulushlarning Uyghurlar toghrisida teyyarlighan doklatlarda bayan qilin'ghanlar bizde endishe peyda qilmaqta. Bu heqtiki endishilirimizni we kütkenlirimizni xitay rehberliri bilen ortaqlishiwatimiz. Bu toghriliq xitayning ochuq-ashkara bolushini ümid qilimiz. Biz xitayning zémin pütünlükige hörmet qilish bilen birlikte Uyghurlarning we bashqa musulman xelqlerning heq we hoquqigha hörmet qilishini telep qilimiz”.

U, sözide türkiyening Uyghur rayonigha hey'et ewetishni oylawatqanliqini bayan qilghanidi.

Türkiye tashqi ishlar ministiri 2-ayda b d t da qilghan sözidin kéyinla türkiyediki “Iyi” partiyesining parlaménttiki guruppa wekili, parlamént ezasi lütfü türkqan ependi 10-mart küni türkiye parlaméntigha Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti toghrisida türkiye parlaméntida tekshürüsh élip bérip, buning netijisini dunya jama'etchilikige jakarlash toghrisida teklip sun'ghanidi. 10-Mart küni mezkur teklip toghrisida türkiye parlaménti omumiy yighinida muzakire élip bérilghan bolup, iyi partiyesi, jumhuriyet xelq partiyesi we xelqning démokratiyesi partiyesidin kélip chiqqan parlamént ezaliri bu teklip layihisini qollap qol kötürgen bolsimu, hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesining parlamént ezalirining qarshi chiqishi, milletchi heriket partiyesining pozitsiye bildürmey turuwélishi netijiside ret qilin'ghan.

Amérika, kanada we gollandiye parlaméntliri xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitkendin kéyin türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghanning Uyghur mesiliside sükütte turushi türkiyediki öktichi partiye rehberlirining qattiq tenqidige uchrimaqta. Türkiye tashqi ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu 4-ayning 20-küni türkiyediki eng chong téléwiziye qanalliridin biri “Xaber türk” te tarqitilghan programmida muxbirlarning Uyghurlar toghrisidiki so'allirigha jawab berdi. U, türkiye hökümitining Uyghurlarning heq we hoquqini qoghdawatqanliqini, buningdin kéyinmu qoghdaydighanliqini ilgiri sürdi.

“Xaber türk” téléwiziyesi programma riyasetchisining “Öktichi partiyeler hökümetni sherqiy türkistan mesilisige köngül bölmeslik bilen eyiblewatidu? sherqiy türkistan mesilisi heqqide némilerni qiliwatisiler?” dégen so'aligha u, mundaq jawab bergenidi.

“Türkiye sherqiy türkistan mesiliside elwette sezgür we bu heqte zimmisige chüshkenni qiliwatidu, shundaqla bundin kéyinmu qilishni dawamlashturidu. Bu heqte ikki jehettin xizmet élip bériwatimiz. Biz her da'im xitay bilen bolghan her derijidiki rehberlerning uchrishishlirida sherqiy türkistan mesilisini otturigha qoyuwatimiz. Bu mesilige bolghan sezgürlükimizni we xitaydin kütkenlirimizni otturigha qoyuwatimiz”.

Türkiye dölet prézidénti sariyi axbarat ishxanisining bildürüshiche, prézidént rejep tayyp erdoghan 13-iyul küni xitay dölet re'isi shi jinping bilen téléfon arqiliq sözleshkende Uyghurlar toghrisida toxtilip mundaq dégen: “Uyghurlarning xitay puqrasi bolush süpiti bilen xitaylar bilen teng-barawer, parawanliq ichide erkin yashishi türkiye üchün muhim. Türkiye, xitayning zémin pütünlükige hörmet qilidu”.

2021-Yili 9-ayning 21-küni birleshken döletler teshkilatining nyu-yorktiki bash shtabida échilghan 76-nöwetlik omumiy yighinida söz qilghan türkiye prézidénti rejep tayyp erdoghan Uyghur mesilisini tilgha alghan.

U mundaq dégen: “Xitayning zémin pütünlükini nezerde tutqan halda, musulman Uyghur türklirining eqelliy heq we hoquqini qoghdash üchün téximu köp tirishchanliqlar körsitilishi kéreklikige ishinimiz”.

21-Öktebir küni b d t da imzaliq birleshme bayanat élan qilip, xitayning Uyghurlarni basturushi we ulargha ziyankeshlik qilishidin endishe qiliwatqanliqini bildürgen amérika, en'gliye, gérmaniye, gollandiye, firansiye we kanada qatarliq dunyadiki 43 döletning ichide türkiyemu orun alghanidi. Bayanatta xitayning b d t kishilik hoquq aliy kéngishi ishxanisini öz ichige alghan musteqil tekshürgüchilerning Uyghur diyarigha bérip xalighan jayda cheklimisiz tekshürüsh élip bérishigha yol qoyushi, b d t irqiy ayrimichiliqni yoqitish komitétining Uyghur diyari bilen munasiwetlik 8 xil teklipini derhal emeliyleshtürüshi telep qilin'ghan.

B d t da aldinqi ikki qétimliq imzaliq bayanatqa türkiye qol qoymighan bolsimu, emma 21-öktebir élan qilin'ghan birleshme bayanatqa türkiyemu qol qoyghanidi. 28-Öktebir küni xitayning birleshken döletler teshkilatidiki mu'awin elchisi géng shu'ang türkiyeni süriyeliklerning kishilik hoquqigha hörmet qilishqa chaqiriq qilghan. Türkiyening birleshken döletler teshkilatidiki bash elchisi feridun sinirli'oghlu xitayning bu eyiblishige qarita: “Biz kishilik hoquqni, kishilik hoquqni depsende qiliwatqanlardin ögenmeymiz” dep jawab qayturghan.

Türkiye hökümiti 2015-yili xitay bilen bolghan munasiwetni kücheytish siyasiti élip bérishqa bashlighandin kéyin prézidént erdoghan 2021-yilida sükütni buzghan. B d t diki Uyghurlarni qollawatqan döletler karwinighimu qoshulghan.

Enqerediki Uyghur tetqiqat instituti mudiri doktor erkin ekrem ependi türkiye hökümitining Uyghur siyasitide ilgirilesh barliqini otturigha qoydi.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan türkiye döletlik radyo we téléwiziye idarisining muxbiri mirkamil qeshqerli ependi türkiye hökümiti uzun yildin buyan Uyghur mesiliside sükütte turuwalghan bolsimu 2021-yilida bu sükütni buzghanliqini bayan qildi.

Mirkamil qeshqerli ependi 2022-yilida türkiye bilen xitay otturidiki munasiwetning yiriklishishke qarap yüzlinidighanliqini ilgiri sürdi.