2018-Yili türkiyediki Uyghur dewasi üchün qandaq bir yil boldi?

Türkiye qazaqistandin qalsila muhajirettiki Uyghurlar eng köp olturaqlashqan dölet hésablinidu. 1949-Yilining küz aylirida kommunist xitay armiyisi Uyghur diyarigha kirishke bashlishi bilen eyni zamandiki shinjang ölkilik birleshme hökümetning mu'awin re'isi memet'imin bughra we ölkilik birleshme hökümetning sabiq bash katipi eysa yüsüp aliptékinler bashchiliqidiki bir türküm Uyghur serxilliri wetendin ayrilishqa mejbur bolghan idi. Ular 1954-yili türkiyege kélip, aldi bilen in'gliz tilida “Türkistan awazi” zhurnilini, kéyinche türk we in'gliz tillirida “Sherqiy türkistan awazi” namliq zhurnal chiqarghan. Ularning tirishchanliqi bilen sherqiy türkistan dewasi türkiyege we türkiye arqiliq tashqi dunyagha anglitilishqa bashlighan. Ötken esirning axirlirigha qeder türkiye chet'ellerdiki Uyghur dewasining merkezliridin birige aylan'ghan idi. Gerche türkiyede hakimiyet béshigha chiqqan her nöwetlik hökümetler Uyghur dewasini biwasite qollimighan bolsimu, emma türk xelqi her waqit “Uyghurlar bizning öz qérindishimiz”, “Sherqiy türkistan bizning ata yurtimiz” dep atap, Uyghur dewasigha hésdashliq qilip kelgen idi. Bügünmu türk xelqi Uyghur dewasigha eng chongqur derijide hésdashliqini bildürmekte.

Undaqta, 2018-yili türkiyediki Uyghur dewasi we Uyghurlar üchün qandaq bir yil boldi? türkiye-xitay munasiwiti üchünchu? ötken bir yil jeryanida türkiyediki Uyghurlarning qiyinchiliqliri hel boldimu? Uyghur teshkilatliri 2019-yili némilerni qilmaqchi? biz bu mesililer heqqide qahramanmarashtiki sütchü imam uniwérsitétining oqutquchisi doktor alimjan bughda ependi, izmirdiki ege uniwérsitétining proféssori, doktor alimjan inayet ependi hemde sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining re'isi hidayetulla oghuzxan ependiler bilen söhbet élip barduq.

Doktor alimjan bughda ependi 2018-yilining türkiyediki Uyghurlar üchün 2017-yilidikige qarighanda bir'az yaxshiraq bir yil bolghanliqini, sherqiy türkistan mesilisining türkiye parlaméntida öktichi partiyeler teripidin köp qétim otturigha qoyulghanliqini bayan qildi.

U 2018-yilida türkiye hökümitining xitay bilen yéqinlishish üchün 1 milyondin artuq kishining solan'ghanliqi ilgiri sürülüwatqan jaza lagérliri toghrisida xitaygha inkas qayturmay sükütte turghanliqini, emma türkiyening herqaysi sheherliride boluwatqan xitaygha qarshi naraziliq pa'aliyetlirini hökümetning tosimaywatqanliqini, buni Uyghurlargha hésdashliq qiliwatqanliqining bir yoshurun ipadisi dep chüshinidighanliqini bayan qildi.

Ziyaritimizni qobul qilghan sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining re'isi hidayetulla oghuzxan ependi sherqiy türkistan dewasining türkiyede 2018-yili 2017-yiligha sélishturghanda kötürülgenlikini tilgha aldi. U 2018-yilida türkiye hökümiti bilen xitay hökümiti otturisidiki öz'ara ziyaretlerning köpiyip kétishi türkiyediki Uyghurlarni ensizlikke salghan bolsimu, emma türkiyediki sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirining xitaygha qarshi naraziliq pa'aliyetlirining héchqandaq cheklimige uchrimighanliqini bayan qildi. 

2009-Yili yüz bergen “5-Iyul ürümchi weqesi” din kéyin türkiyege köchüp kelgen Uyghurlarning sani köpeygen. Türkiye ichki ishlar ministiri sulayman soylu ependi 28-dékabir küni tarqatqan twittér uchurida türkiyede iqamet bilen turuwatqan Uyghurlar sanining 20 ming ikenlikini yazghan. Undaqta, 2018-yili türkiyede qanchilik Uyghurning iqamet mesilisi hel boldi? iqamiti hel bolmighanlarning sani qanchilik? hidayetulla oghuzxan ependi 2018-yilida 10 ming etrapida Uyghurning iqamet alghanliqini, ming etrapida Uyghurning iqamitining téxi hel bolmighanliqini, 2019-yilida Uyghurlarning wetendashliq ishini hel qilishqa dawamliq tirishidighanliqini bayan qildi.

Igilishimizche, hazir türkiyediki her qaysi uniwérsitétlarda ishlewatqan 26 etrapida Uyghur oqutquchi bar iken. Bularning beziliri bir tereptin öz kespini qilsa, yene bir tereptin ilmiy muhakime yighinliri we doklat bérish yighinlirigha qatniship Uyghurlarni we Uyghurlarning hazirqi weziyitini tonushturmaqtiken. Proféssor alimjan inayet ependi 2018-yili türkiyediki Uyghur ziyaliylar élip barghan ilmiy pa'aliyetler toghrisida toxtaldi.

2018-Yilining kéyinki yérimida türkiye parlaméntidiki öktichi partiyelerdin “Iyi”, yeni “Yaxshi” partiyesi, büyük birlik partiyesi, jumhuriyet xelq partiyesi we xelq démokratiyesi partiyesi qatarliq partiyelerning parlamént ezaliri Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisini parlaméntta otturigha qoyup, xitay hökümitini eyiblesh bilen birlikte türkiye hökümitini Uyghurlargha ige chiqishqa, xitaygha derhal inkas qayturushqa chaqirmaqta.