“Türk dunyasida sürgün we köchüsh” namliq chatma filimda Uyghur-qazaqlarning türkiyege köchüsh tarixi körsitildi

1965-Yili türkiyening qeyseri shehirige yerleshtürülgen Uyghur muhajirlardin bir guruppa.

Xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan bésim, assimilyatsiye siyasitining irqiy qirghinchiliqqa aylinishigha egiship, türkiyening dölet téléwiziyesi “T R T Awaz” qanilida tarqitilghan téléwiziye chatma filimining 6-qismi “Sherqiy türkistandin köchüsh” dep atalghan bolup, bu qisim Uyghur we qazaqlarning türkiyege köchüshige orun bérildi.

1-Ayning 21-küni türkiyediki “T R T Awaz” téléwiziyeside tarqitilishqa bashlan'ghan “Türk dunyasida sürgün we köchüsh” namliq chatma filimning altinchi qismida 1949-yili xitay kommunistliri sherqiy türkistan'gha bésip kirgendin kéyin Uyghur, qazaq qatarliq xelqlerning türkiyege köchüp kélishi eks ettürülgen.

Mezkur filim tengritagh éteklirining körünüshi bilen bashlinidu. Filimda aldi bilen munular bayan qilinidu: “Türklerning qedim yurti sherqiy türkistan, yer asti bayliqliri, dunyada misli körülmeydighan ajayip güzel menzirisi we istratégiyelik ehmiyiti bilen tarixning jughrapiyelik qelbige jaylashqan bir makan. Lékin bundaq ewzellikke ige bolghan jay bir yérim esirdin buyan üsti ochuq türmige aylan'ghan. Hazir sherqiy türkistan xelqi dunya jama'etchilikining közining aldida irqiy qirghinchiliqqa uchrimaqta. Sherqiy türkistan xelqi uchrighan köchüshler ölüm bilen axirlashqan bolup, wetinidin ayrilghan Uyghurlarning öz zéminigha xitaylar jaylashturulghan bügünmu hem shundaq.”

“Türk dunyasida sürgün we köchüsh” namliq filimda sen'etchilerning janlandurushida xitay saqchi we armiyelirining Uyghurlargha qarita élip bériwatqan zulum we bésim siyasetliri körsitilgech munular bayan qilinidu: “Sistémiliq qiynashlar, a'ilisidin ayriwétilgen balilar, irqiy qirghinchiliqqa aylan'ghan zulum we bésimlar téxigiche dawam qilmaqta. Bu zulum we bésim, xitaylar 20-esirning bashlirida sherqiy türkistanni bésiwélishi bilen bashlan'ghan bolup, Uyghur we qazaq qatarliq xelqler zulumgha qarshi izchil halda küresh qilip kelmekte.”

Mezkur chatma filimda 1949-yilining axirida kommunist xitay armiyesi sherqiy türkistan'gha bésip kirgendin kéyin, Uyghur we qazaqlarning keshmir chégrasigha kelgende xitay armiyesi aldini tosidu. Ular, bu tosalghulargha qarimastin nurghun qiyinchiliqlarni yéngip chégradin ötidu.

“Türk dunyasida sürgün we köchüsh” namliq köp qisimliq höjjetlik filimning “Sherqiy türkistandin köchüsh” qismida Uyghur we qazaqlarning türkiyege köchüshi mundaq bayan qilinidu: “Wetini bésiwélin'ghandin kéyin Uyghur we qazaqlar aldi bilen wetinini qutquzush üchün tajawuzchilargha qarshi küresh qilidu. Axirida musulman türkiy xelq özlirining milliy kimliklirini qoghdap qélish üchün 18 ming etrapida kishi 1949-yilining axirida erkinlikke qarap köchüshke bashlaydu.”

“Sherqiy türkistandin köchüsh” namliq filimda türkiyediki herqaysi uniwérsitétlarda Uyghur we qazaqlarning köchüshi toghrisida tetqiqat élip bériwatqan piroféssorlar bilen ziyaret élip bérilghan. Istanbul uniwérsitéti piroféssori ömer qul ependi mundaq dégen: “Men shuni déyeleymenki, bu insaniyet tarixidiki eng tiragédiyelik köchüsh hésablinidu. Chünki bu köchüsh jeryanida chöller we égiz taghlarni bésip ötüsh jeryanida nurghun ademler yolda tonglap ölgen.”

Uyghur we qazaqlarning 1949-yilidiki köchüshi toghrisida köp sanda maqale élan qilghan, néwsheherdiki hajibektash wéli uniwérsitéti tarix fakultéti dotsénti tékin tunjer ependi mundaq deydu: “Köchmenler qish aylirida yolgha chiqqan bolghachqa yolda tonglap ölgenler bar, putliri üshshüp mangalmas bolup qalghanlar bar. Bu türkiy milletler tarixidiki eng tiragédiyelik köchüsh hésablinidu”.

“Sherqiy türkistandin köchüsh” namliq filimda 18 ming etrapida ademning yurtidin ayrilip yolgha chiqip, 1954-yilida peqetla 1853 etrapida kishiningla türkiyege yétip kéleligenliki, eyni zamandiki adnan menderes hökümitining qarari bilen bularning türkiye puqraliqigha qobul qilin'ghanliqi bayan qilin'ghan. Filimda 1853 köchmenning türkiye élip kélinishide Uyghurlarning rehbiri eysa yüsüp aliptékin bilen muhemmed imin bughraning intayin muhim rol oynighanliqi tekitlinidu.

Sénariye aptori xaqan qaratash, filim ishligüchi rafa'el sultan bolup, sherqiy türkistandin köchüsh qismining bash meslihetchilik wezipisini ötigen istanbul tijaret uniwérsitétining sabiq mudiri, axbarat kespi piroféssori abdulxemit awshar ependi bilen téléfon söhbiti élip barduq. U, 2008-yili sherqiy türkistandin köchüsh bayan qilin'ghan bir höjjetlik filim ishlinip, “T R T” téléwiziyeside tarqitilghanliqini, lékin bu qétimqi höjjetlik filimda téximu etrapliq bayan qilin'ghanliqini, Uyghur irqiy qirghinchiliqiningmu tilgha élin'ghanliqini éytti.

Türkiye döletlik radiyo-téléwiziye idarisi qarmiqidiki “Türkiye awazi” radiyosida ishlewatqan zhurnalist mirkamil qeshqerli ependi, “T R T Awaz” téléwiziyesining ottura asiya türkiy jumhuriyetliri bilen chet eldiki türkler arisida körüsh nisbitining intayin yuqiri ikenlikini, tarqilish sür'itining téz, da'irisining keng bolidighanliqini, shu sewebtin bu filimning sherqiy türkistanning awazini anglitishta tesirining zor bolidighanliqini bildürdi.

“Sherqiy türkistandin köchüsh” namliq filimda köchmen Uyghur we qazaqlarning hékayisi sözlen'gen söhbet we körünüshler arqiliq Uyghurlarning éghir weziyiti bayan qilinip, türkiyediki körürmenlerning diqqet-étibarini Uyghur mesilisige tartqan.

“Türk dunyasida sürgün we köchüsh” namliq chatma filimda qedimdin tartip ottura asiya, kafkaziye, sabiq yugoslawiye, bulghariye, ruminiye, qirim we girétsiyediki türk we bashqa milletlerning türkiyege köchüshi qisimlargha bölüp bayan qilin'ghan.