Türkiyening xitay bilen yéqinlishish siyasiti Uyghur dewasigha qandaq tesir körsitishi mumkin?

Türkiye dölet re'isi rejep tayyip erdoghanning 6-awghust küni jakarlighan 100 künlük xizmet pilanida “Xitay bazirigha yüzlinish” toghrisidiki qarari Uyghurlar arisida qattiq ghulghula peyda qildi.

Erdoghanning bu pilani aldimizdiki yillarda xitaydin meblegh élip kélish, türk shirketlirining xitaydiki yermenkilerge qatniship mal sétishi, xitay shirketliri bilen birlikte ottura-sherq döletliri, afriqa we ottura asiya döletliride tijaret qilish qatarliqlarni öz ichige alidiken. 

Rejep tayyip erdoghanning bu bayanati türkiyediki bezi öktichi partiyeler we ammiwi teshkilatlarning naraziliqini qozghidi.

Öktichi partiyelerdin “Büyük birlik partiyesi” ning re'isi, parlamént ezasi mustafa destichi ependi 8-ayning 8-küni türkiye parlaméntida muxbirlarni kütüwélish yighini ötküzüp, mundaq dédi: “Xitaydin biz 25 milyard dollarliq mal import qiliwatimiz, emma xitaygha aran 2 yérim milyard dollarliq mal éksport qiliwatimiz. Dölitimizning tijarettiki 50 milyard dollarliq qizil reqimining yérimi xitay bilen bolghan tijarettin kélip chiqqan.”

Mustafa destichi ependi türkiyege 25 milyard dollarliq mal satqan xitayning emeliyette Uyghurlarni basturuwatqan we dehshetlik zulum qiliwatqan xitay ikenlikini bayan qilip, mundaq dédi: “Bu zadi qandaq xitay? éniqki, u sherqiy türkistandiki Uyghur türklirini éziwatqan xitay, milyonlighan Uyghur qérindashlirimizni atalmish ‛terbiyilesh merkizi‚ namidiki lagérlargha qamap, ularni yoqitishqa we éritip tügitishke urunuwatqan xitay. Bu yene her bir Uyghurning öyige birdin xitayni jaylashturuwatqan xitaydur. Men ‛büyük birlik partiyesi‚ ning re'isi we parlamént ezasi bolush süpitim bilen xitayning bu qilmishlirini qattiq eyipleymen. Biz türkiyening siyasetliride xataliqlar körülse uni parlaméntta otturigha qoyup, mesilini hel qilish üchün qolimizdin kelgenni qilishqa tirishimiz, elwette.”

Qimmetlik radi'o anglighuchilar, türkiye dölet re'isi rejep tayyip erdoghanning “Xitay bazirigha yüzlinish” siyasiti qandaq bir siyaset? u emelge ashamdu? buning türkiyediki Uyghur jama'itige we ularning weten dewasi ishlirigha qandaq tesiri bolidu?

Biz bu so'allar heqqide mutexessislerning pikrini élish üchün türkiye istratégiyilik chüshenchiler institutining mutexessisi doktor erkin ekrem ependi, kutahyadiki dumlupinar uniwérsitéti türkiye-xitay munasiwetliri mutexessisi doktor barish adibelli ependi we türkiyediki Uyghur iqtisadshunas memetjan onsu ependiler bilen söhbet élip barduq. 

Doktor erkin ekrem ependi ziyaritimiz jeryanida türkiyening iqtisadiy qiyinchiliq tüpeyli xitay, rusiye, hindistan we méksika bazirigha yüzlinish siyasitini yolgha qoyushqa bashlighanliqini tekitlidi. 

Türkiye tereqqiy qiliwatqan bir dölet, türkiye yuqiri téxnologiyede bashqa ilghar döletlerge tayinidighan bir dölet. Bundaq bir dölet xitay bazirigha kirelemdu-yoq? xelq'ara bazarda bashqa döletler bilen teng nisbetlik payda munasiwitide hemkarlishalamdu? doktor erkin ekrem ependi ikki dölet otturisidiki tijariy munasiwette mesile barliqini, shunga xelq'ara mesililerde dégendek hemkarlishalmaywatqanliqini ilgiri sürdi.

Doktor erkin ekrem ependi yene xitayning özi türkiye bazirigha kirishni xalisimu, emma türk karxanichilirining xitay bazirigha kirishini xalimaydighanliqini eskertip ötti. Shuning bilen birge doktor erkin ekrem ependi türkiyening Uyghur mesilisidin pütünley waz kéchelmeydighanliqinimu tekitlep ötti. 

Iqtisadshunas memetjan onsu ependi türk hökümiti xitay bilen bolghan tijaret sommisini 50 milyard dollargha chiqirishni pilanlawatqanliqini, buning emelge éshish-ashmaydighanliqigha bir nerse dégili bolmaydighanliqini, ikki dölet otturisidiki tijarette türkiyening ziyan tartiwatqanliqini bayan qildi.

Doktor barish adibelli ependi türkiye-xitay otturisidiki tijarette nurghun mesililerning barliqini, xitayning türkiyege shertlik qerz bériwatqanliqini, shundaqla türk shirketlirini xitaygha kirgili qoymaywatqanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi: “Xitay ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi üchün türkiyege 3 milyard 600 milyon dollarliq uzun muddetlik qerz berdi. Bu qerz puli bilen xitay shirketliri türkiyede tömür yol, köwrük yasimaqchi boluwatidu. Xitay bu qurulushta ishleydighan ishchilarnimu xitaydin ekélidighanliqini shert qilip qoydi. Türk shirketlirining hazir xitay bazirigha kirishi bekla qéyin boluwatidu. Shunga ikki dölet otturisidiki tijariy tengpungsizliq yéqin kelgüside tügimeydu dep oylaymen.”

2016-Yili 7-ayning 15-künidiki herbiy özgirishke urunush weqesidin kéyin, türkiye hökümiti amérika qoshma shtatliri we yawropa döletlirini ashu qétimliq siyasiy özgirishke urun'ghan fethullah gülen herikitini qollidi dep eyiblidi. Gherb elliri bolsa türkiyeni insan heq-hoquqlirini depsende qilish bilen eyiblidi. Buning netijiside türkiyening amérika we gherb elliri bilen bolghan munasiwiti tedrijiy halda yiriklishishke qarap yüzlendi.