“Turpan wesiqiliri” néme deydu?

Qedimki Uyghur yéziqi chüshürülgen Uyghur shahzadiliri resimi, menbe: turpan bézekliktiki bir parche tam resimi, 1904-yili gérmaniyelik ékispéditsiyechi grönwédél teripidin élip kélin'gen, hazir gérmaniye asiya sen'et muzéyida saqlanmaqta

Xitay hökümiti Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq siyasitini téximu  ünümlük emeliyleshtürüsh üchün, yéqinqi yillardin buyan atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” berpa qilish sho'arini küchep tekitlimekte, shundaqla “Shinjang ezeldinla xitayning ayrilmas bir qismi” deydighan siyasiy sepseteni bazargha salmaqta. Buning netijiside xitay hökümet tarixchiliri Uyghur rayonidiki Uyghurlargha a'it bolghan maddiy we gheyriy maddiy medeniyet yadikarliqlirining xas alahidiliklirini burmilap, uni xitayning paydisigha yarisha sherhiyleshke urunup kelmekte.

Xitay hökümiti Uyghur diyaridiki medeniyet yadikarliqlirining menbelirini öz tarixigha baghlash؛ Uyghurlarning tarixtiki ixtiralirini inkar qilip, uni öz töhpisi qilip körsitish؛ bu zéminda ezeldinla xitaylarning hökümranliq qilip kelgenlikidek sepsetisini ispatlash üchün, zor miqdarda meblegh we zéhn küch serp qilip kelmekte. Yéqinqi yillardin buyan, xitay metbu'atliri, bolupmu xitay merkiziy téléwiziye istansisi “Turpan wesiqiliri” dyin ibaret nechche on minglighan yazma yadikarliqlardin teshkil tapqan zor hejimdiki qedimki tarixiy yazmilar heqqide mexsus filim ishlep, tarixiy chinliqqa uyghun bolmighan, ilmiyliqtin yiraq sepsetilerni tarqitip kelmekte.

“Wesiqe” sözi erebchidin Uyghur tiligha kirgen atalghu bolup, Uyghur tili istémalida “Höjjet, ispat, tilxet, toxtam yaki pütüm” dégen menilirini bildüridu. “Turpan wesiqiliri” emeliyette Uyghurlarning qedimki zamandiki qanuniy höjjetlirini körsitidu. Xitaylar ishligen “Shinjang heqqide tarixiy bayan”, “Shinjang heqqide tarixiy xatiriler” qatarliq nurghunlighan höjjetlik filimlerde turpan rayonidin tépilghan “Turpan wesiqiliri” dep atalghan yazma yadikarliqlar heqqide put tirep turalmaydighan bir qisim bayanlar oydurup chiqilghan.

Xitay ishlep tarqatqan bu heqtiki teshwiqat filimliride, “Turpan wesiqiliri” ning ichide xitay tilidiki höjjetlerning 2700 parchidin artuq bolup, turpan yighmilirining ichide eng asasiy orunda turidighanliqi؛ eyni waqittiki qocho élining memuriy bashqurush sistémisining be'eyni tang sulalisining memuriy bashqurush we idare sistémisigha oxshaydighanliqi؛ quju idiqut dölitining xitayning ottura tüzlenglik rayonidin zira'et östürüsh we déhqanchiliqning bashqa türlük igilik shekillirini öginip tereqqiy qildurghanliqi bayan qilin'ghan. Xitay tor betliridiki yazmilarda yene idiqut Uyghur dölitining xitayning bir tutash bashqurushidiki rayon ikenliki, shunga “Turpan wesiqiliri” din ottura tüzlenglik xitay ma'aripining idiqut Uyghur xanliqidiki yétekchi orunda turghan ma'arip ikenlikidek sepsetilermu keng orun alghan.

Melum bolghinidek, idiqut Uyghurlirining medeniyet, sen'et we iqtisad jehette qolgha keltürgen muweppeqiyetliri yawropa ilim sahesidikiler teripidin xéli burunla ilmiy eserler arqiliq otturigha qoyulghan idi. Bolupmu miladiye 9-esirde idiqut Uyghur xanliqi qurulghandin kéyin, Uyghurlarning eslide bar bolghan en'eniwiy medenyiyiti asasida turpan oymanliqi we tarim boylirida özige xas bolghan, köp qatlamliq Uyghur medeniyiti jush urup rawajlan'ghan idi.

“Turpan wesiqiliri” heqqide yawropadiki Uyghurshunas alimlar xéli burunla tetqiqatini bashlighan idi. Ular idiqut Uyghur xanliqigha a'it bu höjjetlerdin parlaq sheher medeniyiti yaratqan idiqut Uyghurlirining qurghaq rayon'gha xas déhqanchiliq igilikini tereqqiy qildurghanliqi؛ kéwez östürüshning idiqut xanliqidiki intayin muhim igilik türi ikenliki؛ idiqut Uyghurlirining üzüm östürüshke mahir, soda ishlirida ghayet zor iqtisadiy ünüm yaratqanliqidek muweppeqiyetlirini ilmiy pakitlar arqiliq körsetken idi.

Tarixiy pakitlar bizge shuni körsitip bériduki, Uyghurlar eyni waqitta xitay tarixchiliri éytqinidek, zira'et östürüshni xitayning ottura tüzlenglik rayonidin ögen'gen bolmastin, belki öz jughrapiyesige we qurghaq rayon muhitigha xas zira'etlerni öz tejribisi arqiliq yétishturgen idi. Béde, üzüm, kéwez, zighir, künjüt, anar, sewze, palek, tawuz we zarangza qatarliq zira'etler we méwiler Uyghurlar yashawatqan merkiziy asiya rayonigha xas bolghan mehsulatlar bolup, ularning eyni waqitta xitay “Gherbiy diyar” dep atighan Uyghurlar rayonidin xitay ottura tüzlenglikige tarqalghanliqi heqqide pakitlar mewjuttur.

Xitay teshwiqatliridiki “Idiqut Uyghur xanliqi dewride xitay tili we yéziqi asasiy orunda turatti” dégen sepsetige kelsek, qaraxanilar dewridiki dangliq tilshunas mehmud kashigheri özining dunyawiy esiri “Türkiy tillar diwani” nida idiqut Uyghurlirining chinliqlarningkige oxshap kétidighan yéziqining barliqini tilgha alghan. Alimlar idiqut Uyghurlirining bu yéziqni xuddiy hazirqi yapon tili bilen koriyan tiligha oxshash öz tilini ipadilesh üchün islah qilip qollan'ghanliqini ilgiri süridu. Tarixchi we arxé'olog qurban weli ependimu xitay tarixiy menbeliri we bashqa menbelerge asasen, buning yéziqi xitayche, emma oqulushi xurche, yeni soghdiche ikenlikini, “Qocho yéziqi” dep atighan bu yéziqning eyni waqitta turpan oymanliqida yashighan idiqut Uyghurlirining bu xil yéziqni qollan'ghanliqini tekitligen. Gérman ékispéditsiyechisi albért fon lékok qatarliqlar 20-esirning bashlirida turpandin élip ketken wesiqiler hazir bérlinda saqlanmaqta. Bu heqte uzun mezgil tetqiqat élip barghan albért fon lékok, turpandin yighiwélin'ghan qoju dewrige a'it yögelme wesiqilerning bir yüzige xitayche yéziq, yene bir yüzige Uyghurche yéziq chüshürülgenlikini, xitayche xetlerning emeliyette Uyghurche ahang bilen oqulidighanliqini bayan qilghan.

Tarixiy matériyallargha qarighanda, eyni chaghlarda turpan oymanliqida birla waqitta on nechche xil yéziqning qollinilghanliqi melum. Idiqut Uyghurliri soghdi yéziqi asasida tereqqiy qilghan qedimki Uyghur yéziqi bu rayondiki eng asasliq yéziqqa aylinip, köpligen yazma wesiqiler bu yéziqta qaldurulghan. Qedimki Uyghur yéziqidin bashqa turpan oymanliqida yene türk-ronik yéziqi, mani yéziqi, biraxmi yéziqi qatarliq köp xil yéziqlarmu ishlitilgen.

Idiqut Uyghur xanliqi dewride Uyghurlarning muntizim ma'arip sistémisi shekillen'genliki we jush urup rawajlan'ghanliqi melum. Idiqut Uyghur xanliqi dewride Uyghur bilim ademliri dunyawiy dangliq eserlerni Uyghur tiligha terjime qilip tonushturghan. Turpan oymanliqidin qéziwélin'ghan “Izup meselliri” we “Injil” ning qedimki Uyghur tilidiki parchiliri shuning jümlisidindur. Idiqut xanliqi dewridiki turpan oymanliqida türlük diniy étiqadlarning birlikte mewjut bolup turghanliqi we bir-biri bilen dostane munasiwet ornatqanliqi؛ kimning herqandaq bir din'gha étiqad qilishidin qet'iynezer, bilimlik we adil bolsila hemme kishining hörmitige sazawer bolidighanliqi melum. Idiqut dewridiki Uyghur medeniyitini tetqiq qilghan alimlarning ilgiri sürüshiche, idiqutta hetta “Bilge kéngishi” tesis qilin'ghan bolup, Uyghur tili bilen sansikritche, xitayche, toxarche we soghdiche tillarning qosh tilliq izahliq lughetliri tüzülgen iken.

Idiqut dewrde medeniyet-ma'arip ishliri qoyuq budda medeniyiti  tüside rawajlan'ghan bolup, ibadetxanilar telim-terbiye merkizige aylan'ghan iken. Idiqut Uyghurliridin shu sewrlerde singqu seli tutunggha oxshash dangliq terjimanlar yétiship chiqqan, “Altun yarugh” qatarliq meshhur eserler yoquri pasahet bilen Uyghur tilighan terjime qilin'ghan.

Xitay metbu'atlirida körsitilginidek, eyni waqittiki idiqut Uyghurliri medeniyet we yashash usuli jehettin xitay ottura tüzlenglikige emes, belki öz tupraqlirining jughrapiyelik ewzellikige asasen hindi, iran we yunan qatarliq dunyadiki ilghar medeniyetlerdin tengla behr alghan idi. Tarixiy menbeler we yazma wesiqilerge qarighanda, hetta idiqut xanliqigha köchüp kelgen xitaylarmu Uyghurche kiyinidighan, Uyghurche chach qoyidighan, turmush usulida Uyghurlarning qa'ide-yosunlirini qollinidighan, shuningdek perzentlirini Uyghur tilida oqutidighan bolghanliqi melum.

Meshhur gérmaniyelik türkolog annémariye fon gaba'in, arxé'olog we ékispéditsiyechi albért fon lékok we turpanda köp qétim tekshürüshte bolghan gérman ékispéditsiyechiliridin albért grünwédél qatarliq kishilerning kéyinki hayatida yézip qaldurghan mol mezmunluq kitablirida idiqut xanliqi dewride meydan'gha kelgen köp qatlamliq Uyghur medeniyiti we uning bibaha qalduqliri delil-pakitliri bilen yorutulghan.

Xitay tarixchlirining yéqindin buyan xitay hökümitining qollishi arqisida Uyghurlarning tarixta yaratqan mol medeniyet muweppeqiyetlirini yoqqa chiqirishqa urunushi, Uyghur rayonida meydan'gha kelgen herqandaq bir medeniyet hadisisini xitay ottura tüzlenglikige baghlashqa tirishishi, hetta arxé'ologiyelik we bashqa tarixiy tépilmilarni xitayning menpe'etige baghlap sherhiyleshke ötüshi, shi jinping bashchiliqidiki xitay hökümitining Uyghurlarni nishan qilghan “Irqiy qirghinchiliq” we uning yene bir teripi bolghan “Medeniyet qirghinchiliqi” din bashqa nerse emes. 

Xitay da'iriliri nöwette Uyghurlarning bu zéminning heqdar igiliri ikenlikidek heqiqetni yépish üchün, yalghan tarix yaritish, medeniyet yadikarliqlirining esli alahidilikini özgertip sherhiylesh, uning Uyghurlargha a'it qismini chiqiriwétish yaki uninggha xitay hökümranliqini gewdilendüridighan qisimlarni zorlap qoshush, bu zémindiki barliq tarixiy we arxé'ologiyelik izlarni xitayning siyasiy éytimi boyiche sehnige élip chiqishtek shermendilerche urunushlarni élip barmaqta. Halbuki, dunya medeniyitige öchmes töhpilerni qoshup kelgen Uyghur xelqi tarixning haman bir küni barliq saxtiliqlarni süpürüp tashlaydighanliqigha؛ dunya jama'itining, bolupmu ilim sahesining polattek pakitlar arqiliq xitayning siyasiy teshwiqatliri we sepsetelirini chang-tozan'gha aylanduriwétidighanliqigha sheksiz ishinidu!

Uyghur xelqi yene minglarche yillar qum astida kömülüp yatqan “Turpan wesiqiliri” ning haman bir küni tilgha kirip, tarixning esli qiyapitini eynen ashkara qilidighanliqigha, özige sürtülgen barliq saxta perdazlarni yirtip tashlap, heqiqetni jewlan qilduridighan'gha ishinidu!

***

Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.