Уйғуршунас руни стенберг: “‛6-нөвәтлик турпаншунаслиқ хәлқара илмий муһакимә йиғини‚ илмий йиғин әмәс!”

Уйғурлар нөвәттә хитайниң ирқий қирғинчилиқиға дучар болуватқан, тил, мәдәнийәт вә кимлик җәһәттә мислисиз дәриҗидә йоқитишқа учраватқан бу мәзгилдә, хитай һөкүмитиниң турпанда аталмиш “6-нөвәтлик турпаншунаслиқ хәлқара илмий муһакимә йиғини” өткүзүши уйғур вә чәтәллик мутәхәссисләрниң қаттиқ тәнқидигә учриди.

“хитай хәвәрлири тори” чиқарған хәвәргә қариғанда, 8-айниң 21-күни турпан шәһиридә “6-нөвәтлик турпаншунаслиқ хәлқара илмий муһакимә йиғини” ниң ечилиш мурасими өткүзүлгән; йиғинға хитайдин вә чәтәлдин кәлгән 140 нәччә мутәхәссис қатнашқан.

Йиғинниң ечилиш мурасимида, хитай һөкүмити тәрипидин “хитай археологийә саһәсидики намдар шәхс” дәп көрситилгән хуаң венбиниң аталмиш “турпандин топлиған хитайчә вәсиқиләр топлими” тарқитилған; муһакимә йиғини мәзгилидә йәнә “турпан археологийә саһәсидики пешива-хуаң венби туғулғанлиқиниң 130 йиллиқини хатириләш көргәзмиси” вә “турпанда йеңи тепилған ядикарлиқлар вә археологийәлик байқашлар көргәзмиси” өткүзүлгән.

Уйғуршунас доктор руни стенберг (Rune Stenberg) әпәнди “турпаншунаслиқ” тәтқиқат илминиң келип чиқиши, өзигә хас алаһидилики, йиғинда тәшвиқ қилинған һөҗҗәтләр, тарихтин бүгүнгичә “турпаншунашлиқ” тәтқиқати үчүн зор төһпә қошқан шәхсләр һәққидә сөз қилип, хитайниң бу муһакимә йиғинида тәшвиқ қилғанлириниң әмәлийәткә уйғун әмәсликини, уйғур райони, җүмлидин турпандики археологийәлик байқаш вә тәтқиқатларға хитай архиологлириниң әмәс, германийәлик археологларниң зор тоһпә қошқанлиқини илгири сүрди; хуаң венбиниң у вақитта пәқәт бир йолбашчи, йәни ярдәмчи болғанлиқини, һөҗҗәтләрни униң тапмиғанлиқини көрсәтти.

Археолог вә қәдимки уйғур тили тәтқиқатчиси қурбан вәли өзиниң турпан вә уйғур елиниң һәр қайси җайлирида тәкшүрүш вә тәтқиқат елип барғанлиқини, хитайниң бу дегәнлириниң асасән сиясий тәшвиқат икәнликини көрсәтти. Униң билдүрүшичә, өз вақтида севин һедин вә стәйин қатарлиқ екиспедитсийәчиләрни кроран харабилиқиға башлап барғанлар утуқ вә исламбай қатарлиқ йәрлик уйғурлар болуп, уларниң төһписи чоң икән. Турпандики бу йиғинда болса, хитай һөкүмити хуаң венбиниң ролини вә тепилған хитайчә һөҗҗәтләрни бәк мубалиғә қиливәткән.

“хитай хәвәрлири тори” ниң мәзкур хәвиридә, “6-нөвәтлик турпаншунаслиқ хәлқара илмий муһакимә йиғини” да “йеңи дәврдики турпан тәтқиқатиға варислиқ қилиш вә тәрәққий қилдурушниң тәтқиқат нуқтисини мулаһизә қилиш муһим мәқсәт вә нишан қилинди” дейилгән.

Доктор руни стенберг әпәндиниң қаришичә, хитай һөкүмити бундақ йиғинлар арқилиқ “шинҗаң әзәлдин җуңгониң бир қисми” дегән сәпсәтисини испатлашқа урунидикән. Шуңа бу йиғин қандақтур “турпаншунаслиқ илмий муһакимә йиғини әмәс, бәлки илмийлиқ намида хитайниң тәшвиқатиға хизмәт қилидиған йиғин болуп, турпаншунаслиқ тәтқиқати вә бу саһәдики йеңи тәрәққиятлар билән қилчә алақиси йоқ икән.

Археолог қурбан вәли әпәнди бу аталмиш “турпаншунаслиқ хәлқара илмий муһакимә йиғини” йиғининиң һәргиз турпаншунаслиқ тәтқиқатини җанландуруш яки йеңи сәвийигә көтүрүшни мәқсәт қилған йиғин әмәс, бәлки сиясий ғәрәз йошурунған, қиммити төвән бир йиғин икәнликини билдүрди.