Uyghur élining bixeterlik mesilisidiki ikki xil pikir ixtilapi

Tyen'enmén qowuqining rishatkisigha soqulghan aptomobilning köyüwatqan körünüshi. 2013-Yili 28-öktebir, béyjing.

28‏-Öktebir tyen'enmin hujumi Uyghur élining bixeterliki, xitay ölkiliridiki Uyghurlarni qandaq kontrol qilish mesiliside muzakire qozghighan. Chet'el axbarat wasitilirining ilgiri sürüshiche, bu mesilide ikki xil pikir ixtilapi tughulghan.

Bezi xitay axbarat wasitiliri Uyghurlargha qarita téximu qattiq qol bolushni otturigha qoyghan bolsa, yene bezi axbarat wasitiliri siliq yol tutushni telep qilghan. Biraq bezi mutexessisler xitay da'irilirining weziyetke soghuq qan mu'amile qilish iqtidari barliqidin guman qilidighanliqini bildürdi.

Xitayning “Yer shari waqti géziti” Uyghurlargha qarita qattiq bixeterlik tedbirlirini élishni aktip teshebbus qiliwatqan hökümet neshriyat epkarlirining biri. Mezkur gézit yéqinda maralbéshi sériqbuya saqchi ponkitigha hujum qilish weqesi heqqide bash maqale élan qilip, Uyghur éli yerlik da'irilirini téximu radikal istratégiyilerni qollinip, qarshiliq heriketlirini qattiq basturushni telep qilghan.

Maqalide “Saqchilargha qarshi qayta-qayta yüz bergen zorawanliq maralbéshi nahiyiside térrorluq, esebiylikke zerbe bérishning küchlük bolmighanliqini körsitidu. Hökümetning shinjangdiki saqchi küchlirini kücheytish ümid qilinmaqta. Ulargha yéterlik adem küchi we qoral-yaraq bérilse, topilangchi unsurlarning hujumigha uchrighanda saqchilar chiqim tartmaydu” dégen.

Bu, “Yer shari waqti géziti” ning Uyghurlargha qarshi bixeterlik tedbirlirini kücheytishni tunji qétim teshebbus qilishi emes. Mezkur gézit 28‏-öktebir tyen'enmin hujumi heqqide élan qilghan maqalisidimu bu pikirni otturigha qoyghan. Uyghurlarning her xil qattiq bixeterlik tedbirlirige könüshi kéreklikini tekitligen idi.

“Yershari waqti géziti” qattiq qol bolushni teshebbus qilsimu, biraq “Shinjang géziti” mesilige nisbeten yumshaq pozitsiye bildürgen. Mezkur gézitining yéqinda élan qilghan bash maqaliside, iqtisadi tereqqiyat Uyghur élide muqimliqni berpa qilishning achquchi ikenlikini tekitligen. Uningda “Shinjangda asasliq wezipe tereqqiyat, muqimliq asasliq mes'uliyet, islahat asasliq heriketlendürgüchi küch” dep körsitip, tereqqiyat, islahat, muqimliq xelqning könglini utushqa qaritilishi, shundaq qilghanda hökümetke muqimliq bolidu, dégen.

Analizchilarning körsitishiche, “Yer shari waqti géziti” bilen “Shinjang géziti”ning bash maqalisidiki ikki xil pikir, Uyghurlargha qandaq mu'amile qilish mesilisidiki ikki xil pikir ixtilapni körsitidu. Biraq teywende olturushluq démokratik zat lin bawxu'a ependi, qattiq qol siyaset mesilini hel qilmaydighanliqini bildürdi.

U: xenzulashturush siyasiti junggo kompartiyisi yéqinqi yillardin buyan izchil yolgha qoyup kelgen radikal siyaset. Uningda chong özgirish yüz bermesliki mumkin. Emeliyette, uning qattiq qol siyasiti mesilini hel qilmayla qalmay, téximu zor qarshiliqni keltürüp chiqiridu. Bu yilning özide burunqidin téximu shiddetlik toqunushlar yüz berdi. Ular bu mesililerni oylaydu. Biraq méning diqqitimni qozghighan nuqtilarning biri shu, meyli qattiq qol siyaset qollansun, meyli yumshaq qol siyaset yürgüzsun, ularning shinjangni xenzulashturush siyasitining omumi nishani özgermidi. Ularning usulida bir az özgirish boldi, xalas. Biz téximu köp junggo puqralirigha junggo kompartiyisining shinjangdiki hökümranliq usuli, uning xenzulashturush siyasiti, shinjangdiki Uyghur xelqining medeniyiti, diniy étiqadigha hörmet qilmaydighanliqi, buning xata ikenlikini bildürüsh üchün téximu köp tirishchanliq körsitishimiz lazim, dep körsetti.

Biraq bezi Uyghur mutexessislirining qarishiche, xitayning Uyghur mesilisini qandaq hel qilish heqqide éniq bir pikri yoq. Amérikida turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat, shunga xitay da'irilirining bir dem qattiq qolluqni tekitlise, bir dem yumshaq qolluqni terghib qilip kelgenlikini bildürdi.

Qahar baratning tekitlishiche, Uyghur qarshiliq herikiti bir ‏-ikki künlük mesile emes. U bir tarixiy mesile. Xitay hökümiti bu mesilini hel qilmaqchi bolsa, tarixtiki qélip qalghan mesililerge jawab bérishi kérek. Biraq qahar barat, kompartiye hökümitining öz xataliqini tüzitish iqtidari yoqluqini bildürdi.

“Shinjang géziti” ning bash maqaliside, milletler arisidiki barawerlikning muhimliqi tekitlinip, jem'iyetning her qaysi qatlimining pikir we étirazigha qulaq sélishni, ortaq pikir hasil qilish qiyin mesililerde köp sanliqning menpe'itini chiqish qilishni tekitligen.

Biraq, Uyghur élidiki bezi xitay bixeterlik emeldarlirining pikri “Yer shari waqti géziti” bilen birdeklikke ige. “Jenubiy junggo etigenlik pochta géziti” yéqinda élan qilghan bir maqalide körsitishiche, shinjang saqchi mektipining proféssori jang künnyen, “Asiya kindiki” torida élan qilghan maqaliside yumshaq qol siyasetke qarshi chiqip, zorawanliqqa zorawanliq arqiliq taqabil turushni telep qilghan.

Lékin lin bawxu'a ependining qarishiche, shinjangda muqimliq Uyghurlarning naraziliqini keltürüp chiqarghan mesililerni hel qilish arqiliq emelge ashidu. U, buningdiki asasliq chare medeniyetke hörmet qilish, xenzulashturushni toxtitish ikenlikini körsetti.

U mundaq dédi: shinjangda hel qilishqa tégishlik ikki nuqtiliq mesile bar. Birinchisi, shinjanggha adem yötkesh mesilisi, yeni u shinjanggha köplep xenzu yötkep, bu arqiliq esli Uyghurlar asasliq orunda turidighan ehwalni xenzular asasliq orunda turidighan ehwalgha özgertish mesilisi. Kompartiye bu arqiliq musteqilliq herikiti, milliy heriketlerni imkansiz ehwalgha chüshürüp qoymaqchi. Bu ehwalda sizning bilet saningiz köp sanliqqa yetmeydu. Ikkinchi, medeniyet, diniy étiqad jehetlerde sizni xenzulashturush. Sizni xenzugha aylandurup, musteqilliq dawasigha xatime bérish. Shunga bu ikki mesile shinjangdiki négizlik mesile. Bu ikki mesile hel qilinmay turup, shinjangdiki ziddiyet hel bolmaydu.