Rus aptori: xitaylarning sherqiy türkistan üchün küresh tarixi ikki ming yildin artuq

Tyen'enmén qowuqining rishatkisigha soqulghan aptomobilning köyüwatqan körünüshi. 2013-Yili 28-öktebir, béyjing.

Rusiye metbu'atlirida “28-Öktebir tyen'enmén weqesi” we Uyghurlar heqqidiki analizlar dawamlashmaqta.

28-Öktebir küni béyjing shehiridiki tyen'enmén qowuqining rishatkisigha aptomobil soqulushtin kélip chiqqan mezkur weqe we Uyghurlar heqqidiki uchurlar xelq'ara metbu'atlar, jümlidin rus metbu'atlirining dawamliq qiziq témisi bolup kelmekte.

Rus metbu'atliri 28-öktebir weqesi hemde Uyghurlar mesilisi heqqide özige xas usul we chüshenchiler asasidiki analizlarni élan qilmaqta.

Rus metbu'atliri xitay hökümitining bu weqening xaraktérige tutqan pozitsiyisi we weqege munasiwetlik élip barghan barliq pa'aliyetliri heqqide izchil türde uchur bérip turdi. 28-Öktebir tyen'enmén weqesige munasiwetlik xewerler we analizlarni élan qilishqa rusiyening asasliq ammiwi axbarat wasitiliri we intérnét torliri qatnashqan bolup, rus metbu'atlirida élan qilin'ghan xewerlerning mutleq köp qismi xitay agéntliqliri, gherb metbu'atliri we xitay hökümitining resmiy bildürüshliridin kelgen.

Rus metbu'atlirida élan qilin'ghan uchurlarning mutleq köp qismida xitay hökümitining 28-öktebir weqesini “Sherqiy türkistan islam herikiti dep atalghan teshkilat sadir qilghan” dégen bahasi asasiy nuqta qilinip, mezkur weqeni “Islamchilar”, “Térrorchilar”, yaki “Uyghur bölgünchiliri” qildi dégen pikir ilgiri sürülgen. Emma, rus metbu'atlirining xéli köp qismi obyéktip uchur tarqitishqa tiriship, bir tereptin xitayning bu weqe heqqidiki meydanini otturigha qoysa, yene bir tereptin dunya Uyghur qurultiyi we dunya Uyghur qurultiyining re'isi rabiye qadirning sözlirini neqil élip, Uyghurlarning meydanini ipadileshkimu tirishqan shuningdek yene xitayning Uyghur diyarida élip bériwatqan xitaylashturush, Uyghur tilini cheklesh, diniy we bashqa siyasetliridiki xataliqlirinimu körsitip ötken.

Rusiyening analiz torliridin biri “Wzglyad” tori we “Gazéta.Ru” tori bu heqte izchil analiz élan qilip turghan bolup, “Gazéta.Ru” torida obzorchi maksim sopolowning “Cheklen'gen sheherdiki Uyghur izi” mawzuluq analiz maqalisi élan qilin'ghan bolup, aptor “Xitay, tyen'enmén meydanidiki partlashni musulmanlar ölkisi shinjangdin kelgen islamchilar qildi dep eyiblewatidu” dep yézish arqiliq xitayning bu weqeni keltürüp chiqarghanlar heqqidiki qarashlirini körsitidu. Aptor yene Uyghur diyarida bolghan bir qatar weqeler,jümlidin bu yil 6-ayda pichan, qeshqer qatarliq jaylarda yüzbergen weqeler hemde 2009-yilidiki ürümchi weqesini eslitip ötidu.

Aptor mundaq deydu: “Shinjang Uyghur aptonom rayoni xitay üchün chataq chiqidighan rayon. 21 Milyon nopusluq sh u a r ahalisining texminen yérimini 20-esirning ikkinchi yérimida köchüp kelgen xitaylar igileydu. Yérimini musulman dinigha étiqad qilidighan türkiy tilliq xelq-Uyghurlar, qazaqlar we qirghizlar teshkil qilidu. Uyghurlar xitaydiki eng chong az sanliq millet. Ularning köpinchisi öz xelqi hoquq jehetlerde kemsitiliwatidu we zulumgha uchrawatidu dep hésablaydu. Bu rayonda kona bölgünchilik en'enisi mewjut. Emma béyjing hökümiti özlirining Uyghurlarning hoquqlirini dexli-teruzgha uchritiwatqanliqini inkar qilidu, biraq sh u a r da da'im zorawanliqlar yüz bérip turmaqta.”

Aptor maqaliside Uyghur élidiki tutqun qilishlar we ölümge höküm qilishlarnimu eslitidu.

28-Öktebir tyen'enmén weqesi we Uyghurlar heqqide eng kengrek toxtilin'ghan analiz maqalisi rus zhurnalisti stanislaw borzikow teripidin élan qilin'ghan. Aptor “Xitaydiki shéhitlar: shinjang Uyghur aptonomiyisidin kelgen pida'iy-bölgünchiler tunji qétim béyjingning merkizide térrorluq qildi” dep atalghan mezkur maqaliside xitay hökümitining tyen'enmén weqesini térrorluq weqesi dep atighanliqi we sherqiy türkistan herikitini eyibligenlikini körsitish bilen Uyghurlarning uzun yillardin buyan dawamlashturuwatqan qarshiliq heriketliri, bolupmu xitay bilen Uyghurlarning köp esirlik ziddiyet tarixini eslitip, bu qétim béyjingda yüz bergen weqening uzaq esirlik tarixi yiltizini körsitidu.

Rus aptori stanislaw borzikow Uyghurlar bilen xitayning munasiwet tarixini “Ikki ming yilliq küresh” dep atap, bu nuqtini mundaq chüshendüridu:
“Xitayning sherqiy türkistan üchün bolghan kürishining tarixi ikki ming yildin artuq, bu küresh éghir we qanliq boldi hemde oxshimighan derijide muweppeqiyetlik élip bérildi. Peqet 18-esirdila jungghar xanliqi toluq yoqitilip, musulman térritoriyiliri ching impériyisi teripidin tutashturuldi. Biraq, impériyining bu zéminlarni kontrol qilishida eqilliri yetmey qaldi. Rayonda mejburiy we qalaymiqan élip bérilghan xitaylashturush, islam eqidilirini basturush, térrorluq we ammiwi yosunda qetl qilish yerlik musulmanlarning bir qatar qozghilanglirini keltürüp chiqardi”

Aptor tarixqa muraji'et qilip, 19-esirde yüz bergen qozghilanglarni sanap ötidu we bu yerde 1877-yilighiche yettisheher döliti mewjut bolghanliqini körsitidu.

Aptor yene bu jayda “1933-1934-Yilliri sherqiy türkistan islam jumhuriyiti we 1944-1949-yilliri sherqiy türkistan inqilabi jumhuriyiti mewjut boldi. Her ikkilisila siyasiy we iqtisadiy jehettin sowét ittipaqi bilen alaqe ornatti we sowétlerning qollishidin paydilandi, aqiwette stalin bir qisim Uyghur ziyaliylirining sowét ittipaqigha qoshulup kétish arzusini ret qilip, shinjangni mawgha bériwetti” dégen yekünni chiqarghan.

Rus aptori stanislaw borzikow maqaliside yene Uyghurlarning élip bériwatqan heriketliri hemde ularning xitay hökümiti teripidin duchar qiliniwatqan türlük bésimliri, xitayning Uyghurlarning örp-adetliri, meshrepliri, we bashqa pa'aliyetlirini cheklewatqanliqi, rayon weziyitige munasiwetlik achquchluq amil islam dep qarighanliqi üchün Uyghurlargha qarita islamni suslashturush charisi qolliniwatqanliqi qatarliq türlük mesililerni bayan qilidu.

Aptorning chüshinishiche, kawkaziye rayonidiki kawkazliqlar rusiye hökümiti üchün qandaq mesililerni keltürüp chiqarghan bolsa, Uyghurlarningmu shundaq xaraktérge ige ikenlikini perez qilip, Uyghurlarni “Xitayning kawkazliqliri” dep ataydu.

Rus metbu'atliridin “Gazéta.Ru” eng yéngi xewer süpitide 3-noyabir küni béyjing merkiziy milletler uniwérsitétining dotsénti ilham toxtining dölet amanliq xadimlirining hujumigha uchrash ehwali heqqidimu uchur tarqatti.