Dékabirda yüz bergen “Üch chong ish” we xitayning Uyghur élige nopus yötkeshtiki bash qétinchiliqliri

Igilinishiche, bu yil dékabirning axirqi bir qanche künliri Uyghur élide “Üch chong ish” yüz bergen bolup, bularning hemmisi xitayning Uyghur élide buningdin kéyinki köchmen yötkeshtin ibaret chong pilani bilen zich munasiwetlik iken. Qaraydighan bolsaq, yéqindin buyan xitay uchur wasitiliride tarqiliwatqan sin körünüshliride kishining diqqiti tartidighan mundaq bir uchurni bayqaymiz. Gerche bu uchurning kélish menbesi, rast yaki yalghanliqi heqqide éniq melumatlar ashkarilanmighan bolsimu, emma xitayning yéqindin buyanqi heriketliridin shundaq bir pilanining bolush éhtimalliqi ochuqchiliqqa chiqmaqta.

Yéqinda xitay uchur wasitiliride tuyuqsiz “Merkez shinjangning kelgüsidiki nopusini 50 milyon'gha yetküzüsh pilaniNi otturigha qoydi” mezmunidiki yazma we sinliq uchurlar otturigha chiqishqa bashlidi. Gerche bu heqte xitay merkiziy hökümiti ashkara ipade bildürmigen bolsimu, lékin Uyghur élige munasiwetlik her sahediki “Yéngi we hayajanliq islahatlar” bu mumkinchilikni barliqini körsitip turuptu. Bolupmu 17-dékabirda “Jungxu'a milliti ulugh güllinishining asasiy-ma'arip” dégen témida ötküzülgen “Shinjang ma'arip yighini”, 19-dékabir “Yüz karxanining shinjanggha meblegh sélishi heqqidiki söhbet yighini” we 20-dékabir Uyghur aptonom rayonluq adem küchi bayliqi we ijtima'iy kapalet nazaritining 2025-yilliq kespiy orunlargha xizmetchi qobul qilishni bashlishi Qatarliq “Üch chong ish” bu heqtiki qarashlirimizni küchlük delil bilen teminleydu. Qarimaqqa bu “Üch chong ish” bir-biridin tüptin perqliq bolghan üch organ teripidin élip bérilghan bolsimu, lékin ularning qilmaqchi bolghanlirining yuqirida biz tilgha alghan “Shinjangning nopusini 50 milyon'gha yetküzüsh” tek “Kocha parangliri” bilen munasiwetlik bolush éhtimalliqi mesilining négizidur. Undaqta, biz Uyghur élide dékabirda yüz bergen “Üch chong ish” we uning Uyghur élige zor sanda köchmen yötkesh pilani bilen alaqisining bar-yoqluqigha qarap baqayli.

17-Dékabir échilghan atalmish “Shinjang ma'arip yighini” ning mezmunigha qarighanda, ma'arip xizmitining “Shinjangning uzun muddetlik muqim we tinchliqi üchün” we “Merkezning shinjangni idare qilish istratégiyesi üchün” xizmet qilishini tüp nishan qilip échilghanliqini bayqaymiz. Yighinda bu nishanni emeliyleshtürüshte qilishqa tégishlik bir qanche türlük xizmetni otturigha qoyghan. Buning biri, kespiy orunlargha xizmetchi qobul qilishni bashlash we 2025-yilliq ikkinchi qétimliq kespiy orunlargha xizmet qobul qilish pilanini tüzüsh؛ yene biri, jenubiy shinjangdiki 3 wilayet 1 oblastqa qobul qilidighan xizmetchilerning sani omumiy sanning 15 pirsentidin töwen bolmasliq. Buning ichide “Gherbiy diyargha yardem bergüchi pida'iylar pilani” gha qatnashquchilardin qobul qilin'ghuchilarning sani 60 pirsenttin töwen bolmasliqidur. Qobul qilin'ghuchilar “10 Kesip topi” we erkin soda, ma'arip, téxnika, tébabet, yézilarni güllendürüsh, nuqtiliq medeniyet we tebi'iy miraslarni qoghdash, qedimiy eserlerni qoghdash, ammiwi bixeterlik we bashqa muhim sahelerdiki ish orunlirini asas qilish otturigha qoyulghan.

Jenubiy Uyghur élidiki bu 3 wilayet 1 oblast bolsa, Uyghurlar omumiy nopusining mutleq köp qismi yashaydighan rayonlardur. “Gherbiy diyargha yardem bergüchi pida'iylar pilani” bolsa xitayning 2000-yillardin buyan yürgüzüp kéliwatqan, Uyghur élige köchmen yötkesh pilanining muhim bir qismi hésablinidu. Démek, atalmish “Shinjang ma'arip yighini” Uyghur élining ma'aripini tereqqiy qildurushtin köre, Uyghur nopusi mutleq köp nisbetni igileydighan jenubiy Uyghur élige köchmen yötkesh üchün échilghan “Chong yighin” bolghanliqi ashkara. Atalmish ma'arip yighinining etisila, yeni 20-dékabir Uyghur aptonom rayonluq adem küchi bayliqi we ijtima'iy kapalet nazaritining 2025-yilliq kespiy orunlargha xizmetchi qobul qilishni bashlishimu, del “Shinjang ma'arip yighini” bilen munasiwetlik ikenliki éniq. Emdi 19-dékabir “Shinjangning soda hemkarliqini ilgiri sürüsh komitéti” teripidin uyushturulghan “Yüz karxanining shinjanggha meblegh sélishi heqqidiki söhbet yighini” gha kelsek, bu qarishimizni delilleydighan mundaq ikki nuqta bar. Uning biri yighinda, Uyghur aptonom rayonluq sana'et we uchurlashturush nazariti we Uyghur aptonom rayonluq tebi'iy bayliqlar nazariti qatarliq orunlar yighin'gha kelgen karxanichilargha “Shinjangning on chong kesip topi” qurulushi we bu sahelerdiki ewzel siyasetler bilen meblegh chaqirish türlirini tonushturghanliqi؛ yene biri bolsa, bu 100 karxanichining mutleq köp qismining xéli yillardin buyan Uyghur élige meblegh séliwatqan karxanichilar bolushidur. Chünki yuqirida tilgha élin'ghan atalmish kespiy orunlargha qobul qilinidighan xizmetchiler “Shinjangdiki on chong kesipler türi” sahesige orunlashturulidighanliqi bilen déngiz yaqisi karxanichiliriningmu “Shinjangdiki on chong kesipler türi” ge meblegh sélishqa dewet qilinishi tasadipiyliq emes. Eksiche, bundaq qilish xitayning déngiz yaqisidiki karxanilirini Uyghur élige yötkesh bilen teng, xitay nopusiningmu Uyghur élige yötkilishige asas sélishni körsitidu. Bu xil usul del xitay karxanichilirining chet ellerge meblegh sélish bilen teng, özi meblegh salghan qurulushlargha xitaydin emgek küchlirini yötkep apirip ishletkinige oxshaydu. Misalgha alsaq, yillardin buyan xitay “Bir belbagh bir yol qurulushi” pilanini kötürüp chiqip, bu pilan'gha qatnashqan döletlerge nurghun mebleghlerni salidighanliqi we bu mebleghning shu döletlerni nurghun ish orni bilen teminleydighanliqini, buning bilen shu döletlerning iqtisadiy tereqqiy qilish bilen teng, xelqning ishsizliq mesilisini hel qilishqa bolidighanliqini küchep teshwiq qilghan. Emma her qaysi döletler bu pilan'gha qatnashqandin kéyin, xitay meblighidiki karxanilarning yerliktiki xelqlerdin xizmetchi qobul qilmastin, xitaydin erzan emgek küchlirini yötkep kélip, ishqa orunlashturghanliqidek ehwallar otturigha chiqqan. Xitayning chet ellerde bundaq qilishi elwette tennerxni töwenlitip, paydini özi élishni meqset qilghan. Emma Uyghur élide bolsa buningdiki meqset pütünley bashqiche.

Qaraydighan bolsaq, xitayning atalmish “Shinjanggha yardem pilani” bilen “Gherbni keng kölemde échish” pilani yolgha qoyulghan 1996 we 1999-yilliri, “Shinjangdiki éshincha emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush pilani” we “Shinjang sinipi pilani” mu tengla otturigha chiqqanidi. Bu elwette sewebsiz bolghan ishlar emes. Belki awwalqi ikki pilan Uyghur élige xitay köchmenlirini yötkeshni nishan qilghan bolsa, kéyinki ikki pilan Uyghurlarni xitay ölkilirige yötkesh we yerleshtürüshni nishan qilghanidi. Xitay ötken 40 yildin buyan “Shinjanggha yardem pilani” arqiliq Uyghur élidiki memuriy we kespiy organlardin Uyghurlarni keng kölemde siqip chiqarghan bolsa, “Gherbni échish pilani” arqiliq xitayning déngiz yaqisidiki sana'et ishlepchiqirish zenjirini Uyghur élige kolléktip yötkesh bilen birge, zor bir türküm ishlemchi aqqunlarnimu yötkep keldi. Bu xitay karxanichilar we aqqunlargha bérilgen ewzel siyasetler, yerlik xelqlerni ishsizliq we téximu namratlishish girdabigha élip bardi. Biz awwalqi obzorlirimizdimu xitayning déngiz yaqisi rayonlirida ishsizliq nisbitining künséri éshiwatqanliqigha da'ir qarashlirimizni ortaqliship kelgeniduq. Bu ishsizliqning éshishi bir kündila otturigha chiqqan emes. Belki xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki sana'et we ishlepchiqirish zenjirining ötken 40 yilda Uyghur élige asta-asta yötkilishi bügünki künde bu mesilini keltürüp chiqarghan asasliq amil bolup qalghan. Gerche bezi kishiler xitaydiki ishsizliqning éship kétishini amérika qatarliq gherb döletlirining xitaygha qarshi qoyuwatqan iqtisadiy jaza we xitay mallirigha yuqiri baj qoyushidin kélip chiqqan dep qarishidu. Gerche bu xil qarashning melum asasi bolsimu, lékin sana'et ishlepchiqirish zenjirining Uyghur élige yötkilishi téximu muhim seweb bolghanliqini nezerdin saqit qilghili bolmaydu. Mesilen, “Xitay bankisi tetqiqat merkizi” 2021-yili élan qilghan bir doklatida xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki kesiplerning Uyghur éli, tibet qatarliq jaylargha yötkilishi 2008-yilidiki iqtisadiy kirizistin buyan tézleshken. Bundaq bolushidiki seweb, bu rayonlardiki yer, su, tok bahasining erzan bolushi, meblegh salghuchilargha bérilgen siyasetlerdiki ewzellikler, erzan emgek küchi qatarliq amillar tesiridin ikenlikini otturigha qoyulghan. Xu'adung pédagogika uniwérsitéti xitay zamaniwi sheher tetqiqat merkizi, ijtima'iy tereqqiyat institutining 2020-yili élan qilghan “Xitaydiki nopus köchüshni arqa körünüsh qilghan déhqan ishlemchilerning yurtigha qaytip ishlishi” namliq doklatta, 20-esirning axirida déngiz yaqisi rayonliri xitaydiki nurghun nopuslarni özige jelp qilghan bolsa, 21-esirge kelgende bu halet asta-asta özgirip, gherbiy rayonlar, yeni Uyghur éli xitay nopusini jelp qilidighan yéngi bir merkezge aylan'ghanliqi otturigha qoyulghan. U halda ré'alliq heqiqeten shundaqmu?

bankofchina.com

Qaraydighan bolsaq, xitay 90-yillardin buyan jenubiy Uyghur élining nopus qurulmisini özgertishni Uyghur élining menggülük eminliki we bixeterlikini emelge ashurushning asasiy dep teshwiq qilip kelgen. Shundaqla Uyghur élige munasiwetlik barliq siyasetliride “Muqimliqni tereqqiyatning aldigha qoyush” ni pirinsip qilghan. Bu yerde tilgha élin'ghan jenubiy Uyghur élining nopus qurulmisini özgertish dégenlik, jenubiy Uyghur élidiki qeshqer, xoten, aqsu, qizilsu qatarliq jaylarning eslidiki Uyghurlar nopusi mutleq köp sanni igileydighan halitini pütünley özgertish dégenlik bolidu. Démek, xitay ötken nechche on yillardin béri jenubiy Uyghur élidiki Uyghurlar nopusini azaytish üchün jénining bariche küchidi. Emma jenubiy Uyghur éli xitay teripidin wasitilik namratlashturulghan, déngiz yaqisidiki xitay aqqunliri üchün “Shara'iti japaliq jay” dep qarilidighan bolghachqa, zor kölemde xitay nopusini yötkep kélish we menggülük orunlashturush xitay üchün izchil qiyin mesile bolup kelgen. Gerche ötken yillardin béri xitay Uyghur élining asasiy esliheler qurulushigha zor meblegh sélip, shara'itlarni yaxshilap, xitay köchmenlirige qolayliq shara'it hazirlighan bolsimu, köchmen yötkesh mesilisi yenila asanlashqini yoq. Misalgha alsaq, Shi'en péy'en instituti “Gherbiy diyargha yardem pilani” pida'iyliri heqqidiki bir tekshürüsh doklatiDin bezi heqiqetlerni köreleymiz. Mezkur tekshürüsh doklati 2019-yilidin 2023-yilighiche bolghan ariliqta “Gherbiy diyargha yardem pilani” gha qatnashqan pida'iylar üstide élip bérilghan. Bu pida'iylargha jem'iy 139 parche so'al wariqi tarqitilghan bolup, uning 85.61 Pirsenti qayturup élin'ghan. Qayturup élin'ghan jawab qeghizidin qarighanda 90 pirsenttin köprek pida'iy mezkur pilanda déyilgen “Ewzel siyasetler” ning emeliyette ijra qilinmaywatqanliqini bildürgen. Démek, xitayning qandaq tedbir qollinishidin qet'iynezer, xitay köchmenlirini keng kölemde Uyghur élige yötkesh éhtiyajining undaq asan royapqa chiqmaydighanliqi xitayni bi'aram qiliwatqanliqi éniq.

Derweqe, bu yil dékabirning axirida Uyghur élide yüz bergen “Üch chong ish” gerche köchmen yötkesh bilen baghlinishliq bolsimu, emma “Kocha parangliri” da déyilgen “Uyghur élining nopusini 50 milyon'gha chiqirish” heqqidiki sin xewerlirining peqet xitay aqqunlirining qiziqishini qozghash, bolupmu ularning Uyghur élige köchmen bolush qizghinliqini ashurush üchün qollan'ghan wasite bolghanliqini perez qilishimiz tes emes!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]