Xitayning qara qoli: turghun almasning “Üch kitabi” din “Mongghullarning omumiy tarixi” ghiche

Xitay kommunistik partiyisi shinjang Uyghur aptonom rayoni 10-komitétining 9-omumiy yighinida Uyghur rayonining sékrétari ma shingrüy sözlimekte. 2023-Yili 25-séntebir, ürümchi.

Xitay kommunistik partiyesi hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, öz hakimiyitini mustehkemlesh we xitay hakimiyitining béshida uzun'ghiche put dessep turush üchün, her qaysi milletlerni ünümlük halda idare qilidighan türlük milliy siyasetlerni we tedbirlerni yolgha qoyghan idi. Xitay “Asasiy qanuni” we xitayning “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” dimu az sanliq milletlerning barawerlik hoquqi we medeniyet aptonomiyesi sheklen tekitlen'gen idi. 1947-Yili qurulghan ichki mongghul aptonom hökümitidin tartip 1955-yili qurulghan Uyghur aptonom rayoni we 1965-yili qurulghan tibet aptonom rayonining yerlik hakimiyet yürgüzüsh programmilirida, yerlik milletlerning öz til-yéziqini qollinish, öz tilida ma'arip terbiyesi élish, milliy medeniyitini rawajlandurush, hemde herqaysiy milletlerning özining tarixiy miraslirigha warisliq qilish, shundaqla tereqqiy qildurush hoquqining kapaletke ige qilinidighanliqi alahide eskertilgen.

Halbuki, 70 yildin artuq waqittin buyan xitay kommunist hökümiti Uyghur, tibet, mongghul qatarliq xitay bolmighan milletlerning barawerlik hoquqini qoghdap kelgenliki heqqide jar sélip kelgen bolsimu, emma buning pütünley bir quruq wede ikenliki ashkara bolmaqta. Yeni xitay hökümiti xitaydiki atalmish az sanliq milletlerni assimilyatsiye qilip, ularni héchqandaq medeniyet perqi bolmighan bir ulus dölitining gewdisige yughuruwétish siyasitini izchil ijra qilip kelmekte. “Amérika awazi” radiyosining 12-séntebirdiki xewiride déyilginidek, ichki mongghul aptonom rayonluq da'irilerning 25-awghust küni uqturush chiqirip, “Mongghullarning omumiy tarixi” namliq yürüshlük kitabni neshr qilishni toxtitish toghrisidiki qarari, del shuning jümlisidindur.

Igilinishiche, “Mongghullarning omumiy tarixi” namliq kitabini neshr qilishni toxtitish toghrisidiki bu hökümet uqturushi, chet'ellerdiki kishilik hoquq pa'aliyetchilirining, jümlidin mongghul tarixshunaslarning mongghul medeniyiti we tilini qoghdash mesilisige bolghan jiddiy endishisini qozghighan muhim téma bolmaqta.

Bu heqtiki söhbitimizge daxil bolghan yaponiyediki shizi'oka uniwérsitéti (Shizuoka University) insanshunasliq we ijtima'iy penler fakultétining proféssori, mongghul tetqiqatchi, mongghul tarixi boyiche mutexessis oxnos chogtu (yang xeyying) ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip pikir bayan qildi. U, “Mongghullarning omumiy tarixi” namliq bu kitab gerche hazir xitay hökümiti teripidin neshr qilishni toxtitishqa buyrulghan “Mesililik kitab” qa aylan'ghan bolsimu, emma bu kitabta mongghullarni “Jungxu'a milliti” dep teswirligenliki, emeliyette mongghullarning özini hergizmu “Jungxu'a milliti” dep qarimaydighanliqi, shu sewebtin bu kitab eyni chaghda mongghul tarixchiliri teripidin qarshi élinmighan bir kitab bolghanliqini eskertip ötti:

“Men bir ilmiy tetqiqatchi bolush süpitim bilen bu kitabta obyéktip jehettin toghra bolmighan mesililer mewjut dep qaraymen. Chünki ilmiy nuqtidin qarighanda, herqandaq bir köz qarashni ottura qoyghanda birinchi qol menbelerge hemde ishenchlik melumat-uchurlargha tayinish shert. Emma ‛mongghullarning omumiy tarixi‚ni yazghuchilar bu kitabta sériq tenlikler türkümge tewe qedimki insan türkümlirini mongghullarning ewladliri idi, dep körsetken. Bu köz qarash eyni chaghda mongghullarni xitaylar bilen bir irqiy menbege baghlighanliqi üchün, xitay hökümiti teripidin alqishqa érishken. Halbuki, bügünki kün'ge kelgende, xitay hökümiti yüzini örüpla, bu kitabta mongghullarning ‛milletchilik‚ idiyesi terghib qilin'ghan, dep qarilawatidu. Chünki xitay özining tarixining bashqa milletlerdin qisqa bolup qélishini hergiz xalimaydu. ‛mongghullarning omumiy tarixi” namliq bu kitabning qismiti xuddi Uyghur tarixchisi turghun almasning ‛Uyghurlar‚, ‛qedimki Uyghur edebiyati‚, ‛honlarning qisqiche tarixi‚ qatarliq 3 kitabining tenqid qilinish weqesige oxshaydu. Turghun almasning kitabliridimu Uyghurlarning tarixiy yiltizini honlargha baghlap yézilghan idi. Méningche, bu kitablardiki mesililer asasen oxshaydu.”

Igilinishiche, köp tomluq “Mongghullarning omumiy tarixi” namliq yürüshlük kitablar ichki mongghul tarixchisi mensang teychud (Mansang Taichuud) ning bash muherrirlikide tüzülgen bolup, 2004-yili lyawning milletler neshriyati teripidin neshr qilin'ghan. Bu kitab eyni chaghda “Junggo döletlik kitab mukapati”, tunji nöwetlik “Junggo hökümet neshriyat mukapati” gha érishken iken. Bundin 20 yil ilgiri “Jungxu'a milliti tarixining 13-esirdin burunqi boshluqni toldurghan, mongghul tarixini qedimki dewrlerdin ottura esirgiche ulighan” dégendek baha we “Shan-sherep” lerge muyesser bolghan bu kitab, bügünki künde néme üchün xitay teripidin cheklendi?

Wehalenki, buninggha oxshash qismet ilgiri Uyghurlarning béshighimu kelgen idi. Melum bolghinidek, Uyghur tarixchisi turghun almasning “Uyghurlar” qatarliq üch kitabimu neshr qilinip uzun ötmeyla xitay hökümiti teripidin qattiq hujumgha duch kelgen hem cheklen'gen idi. Shundaqla 1990-yillarning bashlirida pütkül Uyghur diyari boyiche “Üch kitabni tenqidlesh” herikiti qozghalghan idi.

Undaqta, xitay néme üchün Uyghur, mongghul we tibet qatarliq milletlerning bu xildiki tarixiy kitablirining shunche endishilinidu? xitayni qorqunchqa séliwatqan mesile zadi néme? proféssor oxnos chogtu (yang xeyying) ependi bu heqte pikir bayan qilip, xitayning ezeldinla chégra rayonlardiki yerlik milletlerning tarixi heqqidiki her qandaq bir ilmiy muhakime we tetqiqat netijiliridin endishilinidighanliqini, ularning tarixiy we edebiy eserlirini özining dölet menpe'eti üchün xizmet qildurushni oylaydighanliqini tekitlidi:

“Nahayiti éniqki, xitay chégra rayondikilerning tarixining özining tarixigha te'elluq emeslikini obdan bilidu. Xitay yene mongghullar tarixining yawro-asiya tarixigha a'it ikenlikini, shundaqla ularning tarixta büyük dunya impériyesi qurghanliqinimu étirap qilishni xalimaydu. Xitay oxshashla, Uyghurlarning uzun yilliq tarixqa ige qedimiy bir millet ikenlikini, ularning jungxu'a millitige te'elluq emeslikinimu bilip turupmu, yenila bu ré'akliqni étirap qilishni xalimaydu, belki bizni xitaydiki atalmish az sanliq millet dep étirap qildurushqa mejburlaydu. Turghun almasning ‛Uyghurlar‚ qatarliq 3 kitabining tenqid qilinishi, del xitayning yerlik milletlerning heqiqiy tarixining ashkarilinishidin qorqqanliqining bir tipik misalidur. Chünki xitay chégra rayonlarning bu xil perqliq bolghan tarixini öchürüp, uni atalmish ‛jungxu'a milliti‚ ning bir parchisigha aylandurup, ‛jungxu'a milliti‚ni sirtqa kéngeytishni meqset qilidu. Xitaylarda ‛bashqilarning dölitini yoqitish üchün, aldi bilen ularning tarixini öchürüsh kérek‚ (灭人之国，必先去其史) dégen bir sözi bar. Shunga xitay bu usul arqiliq xitay bolmighan bashqa milletlerning xitayning qandaqtur ulugh, qudretlik ikenlikige choqunushini telep qilidu. Bu tolimu qebihliktur. Xitayning ezeldinla köp xillishishqa nisbeten bir qorqunchi bar. Chünki ular özige oxshimasliqni bir xil wehime dep qaraydu. U hetta bashqilarning perqliq bolghanliqidinmu qorqidu. Xitay peqet özige oxshash bolghandila andin özini azade, bixeter hés qilalaydu. Shunga xitay özining meqsitige yétish üchün, qolidin kélidighan hemme ishni qilidu. Buning chéki yoq.”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan türkiye hajettepe uniwérsitétining proféssori, siyasiy analizchi we tarix penliri doktori erkin ekrem ependi, xitayning tarixiy kitablarni köydürüsh we ziyaliylarni öltürüp yoqitishning ularning bir tarixiy en'enisi ikenlikini ilgiri sürdi.

Erkin ekrem ependi yene xitayning ‛bashqilarning dölitini yoqitish üchün, aldi bilen ularning tarixini öchürüshüng kérek‚ dégen idiyomini neqil keltürüp, bu heqtiki köz qarashlirini anglarmenler bilen ortaqlashti.

Axirida erkin ekrem ependi, xitayning Uyghurlarning ötmüshini yoqitish üchün élip barghan siyasiy urunushlirining bayan qilip ötti. U xitayning tarixtin buyan yerlik milletler qurghan hakimiyetlerni Uyghurlargha düshmen körsitip kelgenliki, tarixini burmilap Uyghurlarni kontrol qilip kéliwatqanliqini tekitlep ötti.

Igilinishiche, “Mongghullarning omumiy tarixi” namliq kitabini neshr qilishni toxtitishi heqqide “Amérika awazi” ning ziyaritini qobul qilghan nyu-york jenubiy mongghuliye kishilik hoquq uchur merkizi (SMHRIC) ning mudiri én'gébatu togochog (Enghebatu Togochog) ning sözige qarighanda, xitayning bu qétimliq meqsiti nahayiti éniqki, ishghal qilin'ghan zéminlardiki asasliq yerlik milletlerni, yeni jenubiy mongghuliye, sherqiy türkistan we tibettiki yerlik xelqlerning tili, medeniyiti we kimlikini pütünley yoqitish nishan qilmaqta iken.