Xitayning atalmish “Üch xil küch” ni yoqitish siyasiti emeliyette Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliqning del özidur!

Uyghur irqiy qirghinchiliqining zadi néme wejidin yüz bergenliki, bériwatqanliqi we hazirghiche dawam qiliwatqanliqidiki sewebler heqqide kishiler perqliq qarashlargha ige. Beziler bu mesilini Uyghurlarning diniy étiqadi bilen munasiwetlik dep qarisa, beziler Uyghurlarning musteqilliq arzuliri bilen munasiwetlik dep qarishidu. Yene beziliri bolsa xitayning chong we küchlük dölet bolush arzusini emelge ashurushta Uyghur élining muhim roli barliqidin dep qarishidu.

Bu qarashlarning hemmiside melum asasning barliqini körüwélish mumkin, lékin yuqiriqi seweblerning héchbiri qolida tömürning sunuqi bolmighan bir milletning mustebit bir hakimiyet teripidin tüp yiltizidin qirip tashlinishigha seweb bolalmaydu. Undaqta, xitay néme üchün Uyghurlarni tüp yiltizidin yoqatmaqchi bolidu? bu so'algha jawab tépish anche qolay bolmisimu, lékin xitayning Uyghurlargha qaritilghan atalmish “Üch xil küchni yiltizidin yoqitish” namidiki siyasetliridin melum ichki seweblerni köreleymiz.

Uyghurlargha qaritilghan chong tutqun elwette 2017-yilila bashlan'ghan emes. Derweqe, Uyghurlarning keng kölemde tutqun qiliniwatqanliqi, jaza lagérliri qurulup, Uyghurlarning jaza lagérlirigha xalighanche qamap qoyuluwatqanliqi, Uyghurlarning öy-makanliri chéqilip, térilghu yerliri tartiwélinip, perzentliri yataqliq mekteplerge, ata-aniliri “Yétimxana” largha, qoy-kaliliri kopiratiplargha, ishqa yaraydighan yash oghul-qizliri bolsa xitay ölkiliri yaki xitay karxanilirigha qul ishchiliqqa yolgha séliniwatqanliqigha da'ir uchurlar 2017-yilidin bashlap ashkarilinishqa bashlidi. 2019-Yilidin buyan jaza lagérliri we Uyghur irqiy qirghinchiliqigha a'it pakitlar arqa-arqidin otturigha chiqti. Shuningdin kéyin birining keynidin biri ashkarilan'ghan mexpiy höjjetler we lagér shahitlirining guwahliqliri, ikkinchi dunya urushidin kéyin “Qayta tekrarlanmaydu” dep wede bérilgen irqiy qirghinchiliqning qayta yüz bériwatqanliqi bilen dunyani chöchütti. Bu wejidin kishiler bu irqiy qirghinchiliqqa jiddiy diqqet qilishqa bashlidi. Shu waqitlardin buyan “Korona wirusi” apiti, “Ukra'ina urushi” we “Ottura sherq urushi” qatarliq türlük dunyawi jiddiy mesililerning ayighi üzülmey yüz bérip turghan bolsimu, lékin xelq'araning Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqigha bolghan diqqiti ajizlap qalghini yoq. Belki bu mesile bügün, amérika qatarliq bir qanche döletning hökümet we parlaméntliri teripidin irqiy qirghinchiliq dep étirap qilinishqa, birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitéti teripidin “Irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet shekillendürgen bolush mumkin” chiliki heqqide doklatning élan qilinishigha, amérika, yawropa qatarliq döletlerde Uyghurlarning heq-hoquqlirini qoghdashqa da'ir türlük qanunlarning otturigha chiqishidek halgha keldi. Hetta xitay iqtisadining téz sür'ette chékinishi we ishsizliqning éshishigha amérika bashchiliqidiki gherb ellirining Uyghur mejburiy emgiki seweblik xitaygha qoyghan iqtisadiy jazaliri seweb boldi. Emma ashkarilan'ghan “Xitay mexpiy höjjetliri” we lagér shahitlirining guwahliqliri heqqide xitayning inkaslirigha qaraydighan bolsaq, Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrash seweblirige a'it mundaq bir qanche nuqtini bayqaymiz.

xjjw.gov.cn/

Birinchidin, xitay öz qilmishining irqiy qirghinchiliq ikenlikini esla étirap qilmighan. Hetta bundaq bir éhtimalliqqa héchqandaq imkan qaldurmasliq üchün, Uyghurlardin ibaret bir milletke qaritilghan irqiy qirghinchiliqini izchil yosunda “Shinjangdiki bölgünchi, térrorchi we ashqunlargha qarshi élip bérilghan heriket” dep teshwiq qilishta ching turghan. Shundaqla bu jinayetlirini “Öz dölitini üch xil küchning ziyankeshlikidin qoghdap qélish üchün élip barghan heqliq heriket” qilip körsitishke urun'ghan.

Ikkinchidin, atalmish “Üch xil küchni yiltizidin yoqitish kürishining jeng meydani” ni, Uyghurlar nopusi eng köp olturaqlashqan jenubiy Uyghur éli qilip békitken. Emma “Uyghurlar yoqalsa, shinjang xitaylargha menggü bixeter bolidu” dégen esli meqsetni “Shinjang bir shahmat taxtisi, jenubiy shinjang bolsa bu shahmat taxtisining közi” dégen söz bilen perdazlap teshwiq qilghan.

chinadaily.com.cn

Yuqiriqi ikki nuqtidin qarighanda, atalmish “Üch xil küch” peqet jenubiy Uyghur élige merkezleshken. Shunga “Üch xil küch” ni yoqitish herikitimu jenubiy Uyghur élini nishan qilip élip bérilghan. Emma bu yerde atalmish “Üch xil küch” ning peqet Uyghurlarni körsitidighan siyasiy atalghu ikenlikini, “Üch xil küchni yiltizidin yoqitish” ningmu, Uyghurlarni yiltizidin yoqitishni körsitidighanliqini bildüridighan bir heqiqet bar. U bolsimu jenubiy Uyghur élining 90 pirsenttin artuq nopusining Uyghurlar bolushidur.

Xitayning atalmish “Üch xil küchni yiltizidin yoqitish” siyasiti, Uyghurlar nopusini asas qilidighan qeshqer, aqsu, xoten, we qizilsu qatarliq wilayet we oblastlarni asas qilghan halda élip bérilghan. Emma shimaliy Uyghur rayonliridimu Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jaylarda bu siyaset oxshash shekilde tedbiqlan'ghan. Hetta siyaset ijrachilirini téximu jasaretlendürüsh üchün, ularni téximu yüreklik, dadil we qattiq qolluq bilen yuqirining siyasetlirini ijra qilishqa chaqiriq qilin'ghan. Xitay özining sözi boyiche éytqanda, Uyghurlargha qaritilghan bu qirghinchiliq “Üch xil küchni yiltizidin qomurush, béghini késish, ejdadini qurutush we ewladini yoqitish” usulida élip bérilghan. Bu heqte 2017-yili féwralda xitayning xoten wilayitide élip barghan “Térrorluqqa qarshi turup, muqimliqni saqlash yighini” da ju xeylünning qilghan sözlirini delil qilishqa bolidu. Mezkur yighinda ju xeylün, “Üch xil küch” ni yiltizidin yoqitishta “Tömür bazghandek küch bilen qattiq urush, düshmenni yiltizidin berbat qilish, kolléktip yoqitish, qoghlap yoqitish, mix sughurghandek sughurup yoqitish, uwisini chuwup yoqitish, qoghlap yoqitish, bésip yoqitish, qézip yoqitish, nepes alghudekmu purset bermeslik, rehim qilmasliq, qattiq qol bolush, heywe körsitip, polattek iradisini namayan qilish” qatarliq usullarni qollinish heqqide körsetme bergen.

Derweqe, xitay Uyghurlarni yuqiriqi usulda omumyüzlük yoqitish üchün yene mundaq ikki shertni qoyghan. Uning biri, Uyghurluq kimlikidin, tarixidin, medeniyitidin we zéminliridin waz kéchishni qobul qilish؛ Yene biri bolsa, Xitay kimliki, xitay döliti, xitay tarixi we xitay medeniyiti we kommunist idiyesini qobul qilish. Lékin Uyghurlar bu shertning qaysisinila qobul qilsun, ularning aqiwiti yenila yoqilish yaki yoqitilish bolidu. Chünki herqandaq bir Uyghur bu shertni qobul qilsun yaki ret qilsun, kélip chiqidighan netije beribir oxshash, yeni tirik qélish üchün xitaygha singip yoqilish yaki bash égishni ret qilip, mejburiy yoqitilish bolidu. Démek, xitay Uyghurlarni nishan qilghan irqiy qirghinchiliqni yürgüzüshte, “Üch xil küch” dégen toqulmini bazargha salghan. Xitay ichi we sirtida “Üch xil küch” din ibaret bu toqulmining melum ishen'güchiliri shekillen'gendin kéyin, irqiy qirghinchiliqni bu nam astida élip bérishni bashliwetken. Lékin kishilerning xitay heqqidiki chüshenchiliri chongqurlashqanséri, bundaq yalghanchiliqlarning tézla ashkarilinip kétidighanliqini kimmu xiyaligha keltürgen?

Derweqe, yuqiriqi ehwallardin xitayning Uyghurlar üstide irqiy qirghinchiliq élip bérishidiki eng asasliq seweblerni, Uyghur éli xitay térritoriyesining 6 din bir qismini igileydighan chong zéminliqi, bu zéminning nahayiti mol tebi'iy bayliqlargha ige bolushi, xitayning gherbke kéngiyishide Uyghur élining jughrapiyelik ornining muhim bolushi, Uyghurlarning bu zéminning asasliq ahalisi bolushi we xitaydin perqliq bolghan tarix, medeniyet, til we örp-adetke ige bolushi, téximu muhimi bu perqning Uyghurlarni xitayning assimilyatsiye qilishigha éghir tosalghu peyda qilidighanliqi, eger Uyghurlar yoqitilmisa, kelgüside Uyghurlarning heqliq yosunda musteqil bolush imkanigha érishish mumkinchiliki qatarliq amillargha yighinchaqlashqa bolidu. Démek, shuni késip éytishqa boliduki, xitayning atalmish “Üch xil küchni yiltizidin yoqitish” siyasiti, emeliyette Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliqning del özidur!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]