Xitayning zor meblegh bilen Uyghur rayonida berpa qiliwatqan ul mu'essese qurulushlirining keynide néme bar?

Xitay hökümiti yillardin buyan Uyghur élida zor kölemlik hawa, quruqluq we tömüryol tiransiport qurulushlirini élip bériwatqan bolup, Uyghur élining jenubi we shimalini asasliq ul eslihe qurulushliri arqiliq biwaste xitay ölkilirige baghlashqa we aridiki musapini qisqartishqa urunup kelmekte.

Xitayda chiqidighan “Xelq tori” ning 16-iyun künidiki xewirige qarighanda, xoten-chaqiliq tömüryoli pütüp resmiy ishqa kirishtürülgen. Xitay bu tömüryol qurulushi arqiliq uzunluqi 2712 kilométir kélidighan dunya boyiche tunji qumluq tömüryol aylanma liniyesini resmiy tutashturghan.

Xoten-chaqiliq tömüryoli gherbte xoten shehiridin bashlinip, sherqte chaqiliq nahiyesige tutishidiken. Xitay axbarat wastiliri xoten-chaqiliq tömüryolini “Qolayliq eshya oboroti yoli” dep teripligen bolup, mezkur tömür yol liniyesini Uyghur élining jenubidin chiqidighan paxta, yangaq, chilan we bashqa qézilma bayliqlarni xitayning ichkiri ölkilirige toshup kétishtiki “Yaxshi purset” dep bahalighan.

globalink

Uningdin bashqa yene 16-iyun küni, bingtu'enige qarashliq aral shehirige jaylashqan aral-tarim ayrodromi resmiy ishqa kirishtürülgen bolup, nöwette Uyghur élida égizliktiki tashqorghan qonjirap ayrodromimu pütüp ishqa kirishtürülgen. Uningdin bashqa Uyghur rayonida yene 25 ayrodromning qurulushi jiddiy élip bérilmaqta iken. Tashqorghan-qonjirap ayrodromi bilen aral-tarim ayrodromining pütüp ishqa kirishtürülüshi bilen, Uyghur élidiki hawa yolliri qatnash nuqtisi 24 ke yetken bolup, xitay boyiche ayrodrom eng köp, hawa yolliri tori eng zich rayon'gha aylan'ghan.

Yawropa Uyghur akadémiyesining re'isi abdüshükür abdurishit ependi bu heqte mexsus ziyaritimizni qubul qildi. U xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushi bilen birlikte, Uyghur élida berpa qilghan zor kölemlik hawa, tashyol we tömüryol tori arqiliq, rayondiki tebi'iy bayliqlarni bulang-talang qilish, tijariy liniyelirini yawropa we gherbiy asiya ellirige kéngeytish, shundaqla xitay köchmenlerni Uyghur rayonigha yötkesh istratégiyesige shara'it hazirlawatqanliqini, bolupmu Uyghurlarning rayondiki nopus üstünlükini özgertish we xitaylashturushni asasliq meqset qiliwatqanliqini tekitlidi.

Istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependi ziyaritimizni qubul qilip, qatnash ul mu'essese qurulushlirining xitayning Uyghur élidiki nopus qurulmisini, étnik we gé'o-siyasiy sistémini özgertish meqsitini emeliyleshtürüsh yolidiki bir waste ikenlikini bildürdi. U yene xitayning bu xil urunushlirining rayondiki asasliq millet bolghan Uyghurlarning özige xas milliy medeniyiti, yashash usuli we qoyuq yerlik alahidiliklirini bir-birlep yoqitip, ularni atalmish “Jungxu'a milliti” gewdisige qoshuwétish pilanining bir qismi ikenlikini eskertip ötti.

Igilinishiche, teklimakan qumluqini kisip ötidighan ikkinji tashyol lopnur-cherchen tashyolidimu mushu ayning axiri qatnash bashlinidiken. Xitayning “Xelq tori” da élan qilin'ghan xewerde Uyghur élidiki zor kölemlik qatnash nuqtlirining berpa qilinishi heqqide mundaq déyilgen: “Bu liniye boyidiki bayliqlarni échishqa türtke bolup, milletler ittipaqliqini qoghdash, chégra rayonning dölet mudapiyesini mustehkemlesh, yéza-kentlerni güllendürüshke yardem bérishte intayin muhim ehmiyetke ige.”

Ziyaritimizni qobul qilghan mutexessisler, xitayning Uyghur élidiki qatnash-tiransport nuqtilirini kéngeytish meqsitining rayondiki yerlik xelqlerning turmushi we hayatigha ijabiy özgirish élip kélishni emes, eksiche xitayning Uyghurlargha qaratqan qirghinchiliq siyasitini iqtisadiy, siyasiy we herbiy jehettin toluq kapaletlendürüshni meqset qiliwatqanliqini tekitlimekte. Türkiyediki xitay ishliri mutexessisi memettoxti atawulla del mushu qarashtiki bilim ademlirining biri. U, xitayning Uyghur élidiki qatnash ul-mu'essese qurulushlirini kingeytish tirishchanliqining xitayning mustemlike siyasitining bir parchisi ikenlikini tekitlidi. U ziyaritimiz jeryanida, Uyghur diyarida arqa-arqidin ishqa kirishtürüliwatqan qatnash ul-mu'essese qurulush nuqtilirining ichkiy funkisiysini xitayning siyasiy we dölet xewpsizliki istiratégiyesi bilen baghlap analiz qildi.

Xitay hökümiti yillardin buyan Uyghurlargha yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitini izchil inkar qilip kiliwatqan bolsimu, emma Uyghurlarni yoqitishni meqset qilghan siyasetliri tüpeyli dunya jama'etchiliki teripidin qattiq eyiblinip kelmekte.