“Wéyshin” - ündidar epi kishilerning bixeterlikige kölengge tashlimaqta

Xitayda eng köp qollinilidighan “Wéyshin” yeni ündidar epining bixeterlik mesilisi nöwette küchlük diqqet qozghawatqan mesililerning biri bolup qaldi. Bolupmu xitayda, shexslerning mexpiyetlikini qoghdashqa da'ir bir qanunning bolmasliqi we eng muhimi xitayning qanun bilen bashqurulidighan bir dölet bolmasliqi-insanlarning hayatining herbir éléméntlirighiche singip kirgen bu xil eplerni xeterlik düshmen'ge aylandurup qoymaqtiken.

Kündilik turmushimizning muhim qismigha aylan'ghan eqilliq téléfonlar we bu téléfonlarda turmushimizni qulaylashturush üchün yaritiliwatqan eplerning bixeterlik mesilisi yeni insanlarning xususiy mexpiyetlikining qoghdilish mesilisi hazir gherb elliridimu türlük talash-tartishlargha seweb bolmaqta. Emma xitaygha oxshash diktator döletlerde, jümlidin insanning xususiy uchurlirining mexpiyetlikini qoghdashqa munasiwetlik héchqandaq bir qanun bolmighan bir dölette bolsa, bundaq eplerni qollinish zor bir so'al ishariti peyda qilmaqta. Xitayda eng köp qollinilidighan “Wéyshin” yeni Uyghurche “Ündidar” dep atiliwatqan ep bolsa közetküchilerde küchlük guman qozghawatqan eplerning biridur.

Düshenbe küni, amérikaning diplomat zhurnilida élan qilin'ghan “Xitayning téxnika tereqqiyatining qarangghu teripi” namliq maqalide körsitilishiche, xitaydiki téléfon qollan'ghuchilirining 80 pirsentide bu ep mewjut bolup, her ayda az dégende 500 milyon kishi bu epni az dégende bir qétim ishlitidiken. Ündidar epining bundaq diqqet qozghishidiki seweb, u peqetla bir uchur yézishidighan, sözlishidighan ep bolushtin halqip ketken bolup, ündidar epi arqiliq yene, soda-sétiq qilghili, haraq sétiwalghili, ayropilan bélitini tizimlitish, yerlik kutupxanilardiki kitablarni tekshürüsh, herxil fondi jem'iyetlerge i'ane qilish, tok-su puli tölesh, doxturgha tizimlash dégendek nurghun ishlarni qilghili bolidiken. Jümlidin ündidar epi sizning etigendin-axshamghiche dunya bilen bolghan alaqingizning hemmisini bilip turalaydiken.

Bu maqalide körsitilishiche, ündidar epi yuqiridiki alahidilikliri bilen qarimaqqa kishilerning turmushini qolaylashturuwatqandek körün'gen bilen, bu xil alahidilikler oxshash waqitta yene, ep qollan'ghuchisining kündilik pa'aliyetliri, qandaq nersilerni eng qiziqip sétiwalidighanliqi, qaysi doxturgha baridighanliqidek eng xas alahidiliklirini belgilep chiqishigha imkan yaritip béridiken. Maqalide mundaq déyilgen:

-Bu xil qulayliqlarning hemmisining bir bedili bar. U bolsimu, erkinlik we xususiy uchurning mexpiyetliki. Xitayning beydu, téngshün we alibaba qatarliq intérnét gigantliri sayiside xitay diktator hökümiti hazir qollan'ghuchilarning herbir herikitini, ularning néme sétiwéliwatqanliqini, néme oylawatqanliqini we hazir nede ikenlikini del shu waqitning özide bilip turidighan boldi. Xitay hökümiti mushundaq qilishni uzundin buyan arzu qilip kelgen idi. Emma, hazir eqilliq téléfonlardiki ündidar epi arqiliq kishiler özlükidin hökümetni bu uchurliri bilen teminleydighan boldi....

Amérikidiki erkinlik sariyining intérnét bixeterlik mesililiri boyiche tetqiq élip bériwatqan tetqiqatchisi médilin érp bügün bu heqte toxtilip, xitayda intérnét tori jümlidin mushundaq eqilliq téléfonlarni ishlitishte bir qanche muhim mesililer mewjutluqini éytti. U mundaq dédi:

‏-Birinchidin, xitayda xususiy uchurlarni qoghdashqa a'it qanunlar intayin yétersiz. Yeni mutleq we ochuq halda hökümetke herqandaq waqitta qollan'ghuchigha a'it uchurlargha érishish imkani yaritilghan. Ikkinchidin, xitayda isimsiz tor qollinish asasen cheklen'gen. Eng addiy bir tor betke kirish üchünmu kimlik uchuringiz bilen kirishingiz kérek. Démek, xitayda peqetla ündidar emes, herqandaq bir torbet we yaki herqandaq bir ep sizning qilghan meshghulatingizni, sizge a'it uchurlarni hökümetke yetküzüp béridu.

Amérikidiki kompyutér mutexessisi memet ependi amérika qatarliq döletlerdimu bezi gumanliq shexslerning tor hésablirini tekshüridighan éhtiyaj tughulidighanliqi, emma amérikada peqet bir kishining hésabini tekshürüsh üchün hökümetning nurghun qanuniy yollargha muraji'et qilidighanliqini bildürdi.

Diplomat zhurnilidiki maqalide, xitay saqchi organlirining ündidar epi arqiliq aqma nopuslarni teqib qilish we shundaqla bezi emeldarlarni chiriklik bilen eyibleshte mushu ündidar arqiliq qilghan qimmet bahaliq soda - sétiqlirini ispat süpitide qollan'ghanliqini éytqan. Emma Uyghur élide bolsa ehwal buningdinmu éghir bolup, xitay hökümiti kishilerni ündidarda özi yaxshi körgen bezi diniy mezmundiki süretlerni hembehirligenliki, yaki bashqilar chiqarghan nersilerni yaxshi körgenliki üchün qanuniy jazagha tartilghan idi. Xitay dölet alaqe tori uchurlirini nazaret qilip bashqurush ishxanisi bu yil 5-ayning 2-küni yéngi “Alaqe tori axbarat uchurliri mulazimitini bashqurush belgilimisi” ni élan qilip, téléfon epliri arqiliq “Ziyanliq” uchur tarqatquchilarning qilmishigha qarap turup oxshimighan derijide jinayi jaza békitishni qarar qilghandin kéyin, uzun ötmeyla yeni 18-may küni shinjang alaqe tori uchur ishxanisi qatarliq alaqidar tarmaqlar “Qanun'gha xilap uchur tarqitish” tipidiki délolardin sekkizni bir terep qilghanliqini élan qildi. Arqidin yene, Uyghur aptonom rayonluq intérnét-uchur ishxanisi 10 déloni élan qildi.

Medélin érp sözide, xitayda xususiy uchurlarni qoghdashqa a'it qanunlarni turghuzush telipi küchiyiwatqan bir shara'itta, xitay hökümitining eksiche siyaset yürgüzüp, teqbini ashuridighan siyasetlerni belgilep chiqiriwatqanliqini éytti.

Igellen'gen uchurlardin melum bolushiche, Uyghur élidiki ündidar qollan'ghuchilirigha qaritilghan bu zerbe Uyghurlarda qattiq wehime peyda qilghanliqtin nurghun kishiler ündidarda bir nerse hembehirleshtin, hetta bashqilar hembehirligen mezmunlarni körüshtinmu qorqidighan bolup qalghan. Beziler hetta awarichilikke uchrimasliq üchün biraqla eqilliq téléfon ishletmeydighan bolup ketken. Yéqinda xoten wilayetlik hökümetning awazi bolghan “Xoten géziti” de élan qilin'ghan “Ündidardin xatirjem bolalmisingiz” mawzuluq xewermu yuqiridikilerning toghriliqini delillep bergen bolup, xewerde mundaq déyilgen: bezilerning eyni waqittiki sezgürlüki we munasiwetlik qanun éngining yuqiri bolmasliqi seweblik yene bir jehettin élip éytqanda hazir rayonimizda tordiki jinayi qilmishlargha zerbe bérish dolqunining ashurulushigha egiship, hazir bezi tordashlar özining eyni waqitta taza érengshimey turup chemberge chiqirip qoyghan yazma, süretliridin, hembehirligen ulanmiliridin ghem yep ensirep olturmaqta. Torgha köp nerse yollaydighan tordashlarning bu endishisi téximu küchlük, ular burun néme chiqirip qoyghandimen, qandaq témigha yürek bérip qoyghandimen dégendek xiyallar bilen xatirjemliki buzulmaqta.... Eger ündidarning xatirjemlikini buzushini xalimisingiz u halda ündidar hésabingizni menggülük öchürüwéting, téngshün shirkiti yéqinda ündidargha hésabatni biraqla öchürüwétidighan iqtidarni qoshti”

Chet'ellerdiki közetküchiler bolsa, yuqiridiki bu élan xaraktéridiki xewerning özila Uyghurlarning pikir erkinlikining qaysi derijide depsende qiliniwatqanliqini körsitip bérish bilen birge, Uyghurlar yashawatqan wehiminimu ipadilep turmaqta, deydu.

Amérikidiki kompyutér mutexessisi memet ependi bolsa chet'ellerdiki Uyghurlar we tibetlerningmu jümlidin xitay hökümitining nishanigha aylan'ghan herqandaq milletning xitayda ishlen'gen herqandaq bir epni ishlitishini xata, dep qaraydighanliqini bildürdi we bir ep arqiliq eger xalighan teqdirde nurghun uchurgha érishkili bolidu, dep eskertti.