Zubeyre shemsidin: “Heqiqiy Uyghur ayal qehrimanliri qandaq bolushi kérek”

Amérika paytexti washin'gitondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre xanim yéqinda, “Xitay matériyalliri” torida “Heqiqiy Uyghur ayal qehrimanliri qandaq bolushi kérek” serlewhelik maqalisini élan qilghan idi.

Mezkur maqale aptori zubeyre xanim ziyaritimizni qobul qilip, özining bu maqalisini yézishidiki meqset heqqide toxtaldi.

U maqaliside xitay hökümitining Uyghur diyarida qurghan atalmish “Qayta terbiyelesh merkezliri” namidiki lagérlar heqqide yéqindin buyan xelq'aragha tarqitiwatqan, mezkur orunlarning Uyghurlarning” diniy radikalliq yoligha méngishtin tosush “Üchün qurulghanliqi heqqidiki teshwiqatigha reddiye bérish meqsitide yézilghanliqini bildürdi.

Zubeyre xanimning bildürüshiche, u maqaliside xitay da'iriliri teripidin tutqun qilinip lagérlargha qamalghan Uyghur serxilliri ichidiki ayallarni neqil élish arqiliq, xitay hökümitining teshwiqatida tekitlinip kéliwatqan “Qayta terbiyelesh merkezliride Uyghur ayalliri ilgiriki diniy radikalliq idiye liridin azad bolup, melum téxnika mahariti jehette terbiyelinish pursitige ériship, jem'iyetke töhpe qoshuwatidu” dégen sepsetini tenqid qilghan.

Xitay hökümitining Uyghur diyarida dawamlashturuwatqan “Qayta terbiyelesh” namidiki lagérlargha qarshi herikette aktip pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur pa'aliyetchiliridin roshen abbas xanimmu ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining nöwette xelq'arada barghanche küchiyiwatqan “Milyonlarche Uyghurni lagérlargha qamashni toxtitish” telipi we eyibleshlirige taqabil turush üchün élip bériwatqan teshwiqatidiki “Qayta terbiyeleshning meqsiti Uyghurlarni diniy radikalliq idiyesidin yiraqlashturush” déyishining héchqandaq asasiy yoq siyasiy teshwiqat ikenlikini tekitlidi. U, zubeyre xanimning maqaliside xitay hökümitining bu xil tetür teshwiqatigha del jayida reddiye bérilgenlikini bildürdi.

Zubeyre xanim maqaliside da'iriler teripidin lagérgha qamalghan shinjang uniwérsitétining proféssori rahile dawut, malaysiyadin qayturup kélinip lagérgha qamalghan doktor aspiranti gülgine tashmuhemmet, pénsiyege chiqqan doxtur gülshen abbas we bashqilarning atalmish “Diniy ashqunluqta zeherlen'gen” liki üchün “Terbiyelesh” we yaki “Téxnika jehettin qayta terbiyelesh” ke héch éhtiyaji yoq ikenlikini tekitlep, xitay hökümitining yuqiriqidek teshwiqatliri arqiliq emeliyette Uyghur millitini millet boyiche tutqun qilip, medeniyet jehettin xitaylashturuwatqan siyasitini perdazlawatqanliqini otturigha qoyghan.

Roshen abbas xanim bu heqte toxtilip, xitay hökümitining jaza lagérliridiki tutqunlar arisida ayallarning mutleq köp sanni igileydighan ehwalgha jiddiy qarash lazimliqini bildürdi.

Roshen abbas xanim sözide xitay hökümitining Uyghur anilirini tutqun qilip, lagérlargha qamap, ularning ichidiki bir türküm ayallarni yene lagérlardiki atalmish zawutlarda “Bikarliq ishchilar” gha aylandurush, ata-aniliri tutqun qilin'ghan nareside balilarni atalmish “Perishtiler mektipi” dégen'ge oxshash yataqliq mekteplerde qamap ulargha xitay ma'arip-medeniyitini singdürüshi qatarliq wasitilerni qollinip, bir pütün Uyghur medeniyet en'enisige qarita yoqitish xaraktérlik buzghunchiliq qiliwatqanliqini bildürüp, bu weyranchiliqning ornini toldurghili bolmaydighanliqini tekitlidi.

Zubeyre xanimning bildürüshiche, u maqaliside yene Uyghur ayallirini teswirleshte eng köp qollinidighan “Japakesh” sözining emeliyette Uyghur ayallirining a'ilidiki rolidin bashqa Uyghur jem'iyitidiki roligha qaritilghanliqini tekitlidi.

Zubeyre xanim bu heqte toxtilip, maqaliside yéqinqi zaman Uyghur tarixidiki ayal qehrimanlar ichidiki simwolluq obrazlardin, 19-esirde manju istilachiliri dewride ghuljida öltürülgen qeshqerlik qozghilangchilar ewladi nuzugum, 1999-yili xitay teripidin tutqun qilinip 6 yilliq türme hayatini bashtin kechürüp amérikigha kelgendin kéyin, Uyghur milliy herikitining lidérigha aylan'ghan rabiye qadir xanim we bir türküm Uyghur ayalliri ichidin chiqqan serxillerni neqil élip, ularning bügünki zaman Uyghur tarixida, Uyghur hayatining siyaset, ma'arip, medeniyet, sen'et qatarliq saheliride erlerge oxshash yaki ashurup töhpe qoshup, tarixining eng seltenetlik qismidin orun alghanliqini, shunga öz maqaliside muhajirettiki Uyghur ayallirining roli heqqidimu alahide toxtalghanliqini bildürdi.